Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3319

Biblissima authority file: https://data.biblissima.fr/entity/Q63323

  • Attested titles :
    • Vaticinia Sibyllae
    • Vaticinium Sibyllae (f. 1r-v). – Merlinus (f. 1v-2). – Vaticinium Sibillae Erithreae (f. 2-3v). – Sibilla Samia (f. 3v-4). – Vaticinia Merlini (f. 4-5). – Gaufridus de Monemuta [Geofroy de Monmouth], Historia regum Britanniae (f. 5-9v). – Pseudo-Joachim Florensis, Expositio super Sibillis et Merlino (f. 9v-25). – Joachim Florensis (?), Super numero bestiae Apocalypseos (f. 25v-26v). – Rainerius de Pontio ?, De decem plagis (f. 26v-28). – Pseudo-Joachim Florensis, Expositio brevior Sibyllae Erythrae et Merlini (f. 28-38v). – Versus de Antechristo (f. 38v) . – Sibylla Delphica (f. 38v-39v) . – Pseudo-Joachim Florensis, Prophéties sur le royaume de Sicile (f. 40-40v). – Gebeno Eberbacensis, Speculum futurorum temporum (f. 41-91v) . – Petrus de Alliaco, Invectiva Ezechielis prophete contra pseudo pastores (91v-94v).
  • Other Form of the Shelfmark :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 3319
    • Paris. BnF, Latin 3319
  • Held at : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Languages : Latin
  • Date of Origin :
  • Place of Origin :
  • Script :
    • Ecriture bâtarde. Même copiste et mêmes annotateurs que dans le ms. Latin 13428, qui faisait à l’origine partie du même volume
  • Decoration :
    • Décoration : aucune peinture.
      Initiales puzzle (3 à 4 lignes) à filigranes et à antennes, dont certaines champies : ff. 1, 9v, 41, 59v, 72. – Initiales rouges et bleues filigranées – Pieds-de-mouche rouges ou bleus.
  • Support Material : parchemin / Parchemin
  • Composition :
    Europeana regia
    96 ff.
    BnF Archives et manuscrits
    96 ff. à longues lignes, précédés et suivis d'une garde papier
  • Dimensions :
    • 245 × 170 mm (just. 170 x 120 mm)
  • Format :
    • 245 × 170 mm.
  • Codicological details :
    • 12 quaternions réguliers : 18 (ff. 1-8), 28 (ff. 9-16), 38 (ff. 17-24), 48 (ff. 25-32), 58 (ff. 33-40), 68 (ff. 41-48), 78 (ff. 49-56), 88 (ff. 57-64), 98 (ff. 65-72), 108 (ff. 73-80), 118 (ff. 81-88), 128 (ff. 89-96).
      Réclame à chaque cahier. – Rubriques. – Marque humaniste en forme de tige surmontée de trois points aux ff. 6v, 8v, 47, 70, 84 etc. – Gloses marginales de plusieurs mains du XVe et du XVIe s., parfois grattées et lavées. – Au f. 96, prières à la Vierge (fin XVe-XVIe s.). Au f. 96v, note relative au texte du ms. et notes grattées et lavées (XVe s.).
      Ce ms. fait suite au ms. Latin 13428, qui a fait partie du fonds de Saint-Germain-des-Prés, nos 618 puis 836 ; mêmes copistes pour le texte, et pour les manchettes ; mêmes annotateurs du XVe s. Les deux manuscrits ont été foliotés au XVe s. de façon continue, le ms. Latin 3319 de 105 (f. 1) à 209 (95), le f. numéroté « 189 » étant suivi par erreur de « 200 ». A la fin du ms. Latin 13428 se trouve la mention suivante, du début du XVIe s. : « Ce présent volume a esté distrait d'un autre volume nommé Vaticinium Scibile Erithree prophetice. Et commance : Exquiritis a me, o illustrissima turba Danaum, etc. Lesquieulx deux volumes autreffoiz ont este tous en ung ».
    • Paris. ; 96 ff. à longues lignes, précédés et suivis d'une garde papier, 245 × 170 mm (just. 170 x 120 mm).
  • Ruling :
    • Réglure à la mine de plomb.
  • Binding :
    • Demi-reliure veau havane au chiffre de Charles X, restaurée. Titre au dos : « Vaticinia Sibyll. »
  • Stamp :
    • Aux ff. 1 et et 95v, estampille de la Bibliothèque royale (Ancien Régime), modèle identique à Josserand-Bruno, type A, n° 1

Contents

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-1v. « Incipit Vaticinium Sibille Erithree prophetisse. Exquiritis a me, o illustrissima turba Danaum... — ... ingeret, etc. » (version courte éd. par Holder-Egger, dans Neues Archiv, XXX (1905), 1re partie, 328-330).
    F. 1v-2 « Merlinus » (en marge), « Primus F. in pilis agnus... — ... maledixerunt sibi » (Holder-Egger, dans Neues Archiv, XV (1890), 175-177).
    F. 2-3v. Suite du Vaticinium Sibillae Erithreae : « In ultima etate... — ... abhominatio subsequetur » (éd. cit., 330-335).
    F. 3v-4. « Sibilla Samia. Excitabitur Romanus contra Romanum... — ... erit luctus » (Holder-Egger, dans Neues Archiv, XV (1890), 177-178) ; cf. ms. Vat. lat. 3822, f. 100, décrit par J. Bignami-Odier dans Mél. arch. hist. Éc. fr. de Rome, LIV (1937), 234, Vat. lat. 5732, f. 57 ; Stegmüller, Repertorium biblicum, nos 4077, 4097, 4099.
    F. 4-5. Vaticinia Merlini. « Ea que sequuntur nonnulli Mellino [sic] attribuunt. Nascetur aquila sine plumis et mendicabit usque in XXVIII... — ... omnia hec debent fieri juxta sentenciam Merlini in VII° miliario post mundi principium ».
    F. 5-9v. [GAUFRIDUS DE MONEMUTA, Historia regum Britanniae, c. 111-117] « Incipit Vaticinium Merlini Britannici. Sedente itaque Vortegirvo... — ... inter sidera conficient. Explicit Vaticinium Merlini » (E. Faral, La Légende arthurienne, 1re partie, III, 190-202) ; cf. Stegmüller, op. cit., n° 4080.
    F. 9v-25. [PSEUDO-] JOACHIM FLORENSIS. « Incipit Expositio abbatis Joachim super Sibillis et Merlino », précédé d'un prologue adressé à l'empereur Henri VI : « Interpretari tua serenitas imperat Merlinum... — ... rectius exponamus » (9v-10) ; « Primus inquit F. scilicet Fredericus... Legerat siquidem in David... — ... mecum utcumque disseruit recorderis » (10-25) ; cf. Holder-Egger, dans Neues Archiv, XV (1890), 146 sqq., 151, 174 ; ibid., XXXIII (1908), 102, 133 ; mss. Bruxelles, Bibl. royale 11956, f. 72-82 ; Rome Bibl. Naz. S. Pantaléon 31, f. 29-39 ; Vat. lat. 3822, f. 25-26, fragm. ; La Haye, Bibl. royale 71. E. 44, p. 187 ; Russo, Bibliogr. Gioachimita, 53-54 ; Stegmüller, op. cit., n° 4081 ;
    F. 25v-26v. [JOACHIM FLORENSIS (?), Super numero bestiae Apocalypseos, d'après M. Reeves, The Influence of prophecy in the later middle ages, Oxford, 1969, 528]. Précédé d'un paragraphe extrait du commentaire sur la Sibylle Erythrée : « Alius tractatus abbatis Joachim super illo passu Apocalipsis, Et numerus Bestie erat sexcenti LX sex » (titre ajouté à la fin du XVe s.). « Quia semper in stipendariis propriis... — ... veniet, inquit, exinde altera aquila, etc. » ; cf. ms. Vat. lat. 3822, f. 14v, 5732, f. 62v ; Rome, Bibl. Naz. S. Pantaleon 31, f. 47 ; Paris, Bibl. nat. Latin 3595, f. 15 (25v) ; « Joachim. Tenebre erant super faciem abissi... Numerus nominis bestialis... — ... hucusque tenuit testante, etc. » ; cf. mss. Bruxelles, Bibl. royale 11956, f. 87v-88v ; Rome, Bibl. Naz. S. Pantaleon 31, f. 47 sq. ; Vat. lat. 5732, f. 62v-63 ; Stegmüller, op. cit., nos 4052-4053 (25v-26v).
    F. 26v-28. RAINERIUS DE PONTIO (?) De decem plagis. « Tractatus Rainerii ad Joachim super X plagis Francorum » (titre ajouté, de la même main qu'au f. 25v). « Frater Raynerius Joachim. Decem plagas quibus affligitur Egyptus... — ... illis qui sub Novo militant Testamento conveniunt » ; cf. mss. Bruxelles 11956, f. 88v-89v, Rome, Bibl. Naz., S. Pantaléon 31, f. 48-49, Vat. lat. 5732, f. 63-63v ; Stegmüller, op. cit., n° 4093 et 7168.
    F. 28-38v. [PSEUDO-] JOACHIM FLORENSIS. Expositio brevior Sibyllae Erythreae et Merlini. « Tractatus Joachim de concordia Sibille babilonice et Merlini et aliarum Sibillarum » (titre fin XVe s.). Prologue analogue à celui du f. 9v-10 avec quelques variantes (28-28v) ; « Merlinus. Igitur primus F. in pilis agnus... vel certe quia primordialia ejus tempora fuerunt humilia... — ... vel depopulatis filiis verget ad casum » ; cf. Holder-Egger, dans Neues Archiv, XV (1890), 174 ; ms. Rome, Bibl. Naz., S. Pantaleon 31, f. 51v-57 ; Stegmüller, op. cit., n° 4082 ; la conclusion manque dans le ms. de Paris (28v-38v).
    F. 38v. Versus de Antechristo. « Versus Joachim abbatis. Cum fuerint anni completi mille ducenti //... — ... demone plenus » ; cf. Holder-Egger, ibid., 175 et XXXIII (1908), 125 sqq. ; H. Walther. Initia carminum, n° 3617.
    F. 38v-39v. [Sibylla Delphica] « Exurget igitur aliud sceptrum... — ... erunt mulieres vidue » ; cf. Vat. lat. 3820. f. 43 (38v) ; — « Ad memoriam eternorum et premia tribuenda... — ... festina, venit vocatio tua » (38v-39v) ; cf. Stegmüller, op. cit., n° 40941.
    F. 40-40v. [PSEUDO-] JOACHIM FLORENSIS, Prophéties, incomplètes de la fin, sur le royaume de Sicile. « Joachim pro regno Siculo » (titre fin XVe s.). « Cum ad me ruine miseriam predixerit frater Raynerius..., ego quidem Joachim, abbas Floris... Exurget rex C. et regnabit personaliter in regno Siculo... — ... ve autem eis qui... » (texte interrompu) ; cf Stegmüller, op. cit., n° 4106.
    F. 41-91v. GEBENO EBERBACENSIS, Speculum futurorum temporum. Cf. pour le dépouillement et la bibliographie la notice du ms. Latin 3322, Quelques variantes : l'épître dédicatoire manque : elle a été ajoutée à la fin du ms., f. 95-95v ; l'oeuvre est divisée en trois livres. Prologue : « Incipit prologus in libellum qui vocatur Speculum futurorum temporum vel Penthacron Hildegardis... — ... loquitur in illis » ; cf. ms. cit., f. 2v-4v (41-41v) ; — Livre I ; cf. ibid., f. 8-50v (41v-59v) ; — Livre II ; cf. ibid., f. 50v-69 (59v-72), la lettre aux habitants de Cologne est reproduite intégralement, précédée de celle du doyen de Cologne : « Incipit epistola quam scripsit dominus Philippus, decanus majoris ecclesie Coloniensis... b. Hildegardi... Philipus decanus licet indignus... Maternam pietatem vestram... — ... diligitis » (P. L., CXCVII, 243-244) (61v-62) ; « Epistola s. Hildegardis ad Colonienses de futura tribulatione clericorum... Qui erat et qui est... — ... subtraxi » (ibid., 244-253) (62-68) ; — Livre III ; cf. ms. cit., f. 69-76, 99v-104v, 76-98, 104v-107, 98v-99v, 98-98v (72-88), et passages extraits du « Liber divinorum operum » et de la lettre aux habitants de Cologne : « Item ex eisdem libris. Justicia postquam ad supernum judicem... — ... redeant » (P. L., CXCVII, 1017-1019) (88-89v) ; « Item ex eisdem libris. In diebus autem illis imperatores... — ... super omnem doctrinam humanam fuit » (ibid., 1026-1027) (89v-90) ; « Item ex epistola s. Hildegardis ad Colonienses. Audivi vocem de vivente luce... — ... permanebitis » (ibid., 249-251) (90v-91v) ; court commentaire de Gebenon : « Hec pauca que de libris s. Hildegardis... — ... munimur » (91v).
    F. 91v-94v. [PETRUS DE ALLIACO]« Invectiva Ezechielis prophete contra pseudopastores. Ezechiel propheta Domini, universis pseudo-pastoribus, ve pro salute. Olim, Domino inspirante, Mosaici gregis dispersionem prophetavimus... — ... divina auctoritate sublimatur et prosperabitur in secula seculorum. Amen » ; cf. ms. La Haye, Bibl. roy. 71. E. 44, f. 144-147 (91v-94v). F. 95-95v GEBENO EBERBACENSIS, Epistola praefatoria. « Istud principium, cum epistola sequenti deberet poni ante primum librum suprascriptum. Ex libro divinorum operum, capitulo nono secunde partis. Cum peccata hec in populis... — ... variabunt » (P. L., CXCVII, 910) ; cf. f. 88 même texte (95) ; « Epistola fratris Geberionis [sic]. Honorabilibus viris in Christo... Sancta virgo Hildegardis fundatrix... — ... publicetur. Explicit... » (Pitra, Analecta sacra, VIII (1882), 483, début seul; éd. partielle P. Tschackert, Peter von Ailli, Gotha, 1877, app. IV, 12) ; cf. ms. Latin 3322, f. 1-2v (95-95v).

Texts in this manuscript

Data Source: Europeana regia

Participants

Other participants

Former owners

Formerly part of

Provenance

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • Ainsi que l’indique une mention portée sur le recto de la garde II du Latin 13428 (XVe s.), le volume formait la première partie d’un recueil consacré aux Prophéties : « Ce présent volume a esté distrait d'un autre volume nommé Vaticinium Scibile Erithree prophetice. Et commance : Exquiritis a me, o illustrissima turba Danaum, etc. Lesquieulx deux volumes autreffoiz ont este tous en ung ». Le ms. Latin 3319 commence, en effet, ainsi: « Exquiritis a me, o illustrissima turba Danaum… ».
    Le manuscrit originel a fait partie de la librairie de Charles d'Orléans dont il porte l'ex-libris autographe au f. 95v du Latin 3319 : « Karolus dux Aurelianen. etc. » ; cf. P. Champion, La Librairie de Charles d'Orléans, XLI et 63-64. Au-dessous de cette signature, addition d'une main de la seconde moitié du XVe -début XVIe s. : « filius Ludovici ducis fratris Karoli VIti regis, filiorum Karoli quinti, et patrui Karoli septimi, quorum et omnium nostr[or]um animas dominantium Dominus sublimet ad astra » ; cf. Champion, op. cit., 64. Au-dessous, inscription lavée, lisible aux rayons ultra-violets : « Ab eodem namque illustrissimo domino duce, dum, ultima vice, ante suum decessum, esset Aurelianis in curia regis, hunc librum postulavi michi liberaliter donari, in plurimorum presencia, pro cujusdam donacione [?] previo anno... cedulam manu mea scriptam... ».
    Le ms. est répertorié dans l'inventaire des livres rapportés d'Angleterre par Charles d'Orléans: « Les prophecies de Joachin, en parchemin, avecques plusieurs prophecies, sans les fermans, a quatre esguiletes » (Ouy, La librairie des frères captifs, 51, n° 154).
    Le recueil fut prêté en 1496 à Denis le Mercier ; cf. Champion, op. cit., 63. C'est sans doute entre 1496 et 1518 qu'il fut scindé en deux parties. Seule la deuxième partie qui constitue le ms. Latin 3319 figure dans l'inventaire de la Librairie royale de Blois par Guillaume Petit ; cf. Omont, Anciens inventaires, I, 58, n° 405, et 80.
    Le manuscrit resta jusqu'à la fin du XVe siècle dans la bibliothèque des Orléans conservée à Blois sous la responsabilité de la Chambre des comptes, dont il porte l'estampille au f. 95v : « De camera compotorum Bles[ensi] ».
    En 1501, le roi Louis XII reprit les manuscrits de ses parents et le volume entra dans la Librairie royale de Blois. La deuxième partie du volume, le ms. Latin 3319, figure dans l'inventaire de la libraire dressé par Guillaume Petit ; cf. Omont, Anciens inventaires, I, 58, n° 405. L'ancienne cote qui figurait sur un feuillet de garde, aujourd'hui disparu, a été relevée par Montfaucon : « Ex theologiae libris pulpito secundo, littera 92 ad parietem » ; cf. Bibl. bibl. mss., II, 748.
    Il n’apparaît pas dans les catalogues de 1544, 1622 et 1645 (Omont, II et III). Il est, en revanche, cité dans l’inventaire rédigé par Nicolas Clément en 1682 : « Vaticinia Sibyllarum, Hildegardis, Merlini etc. » (Omont, III, p. 379, n° 41673).
    Sorti de la Bibliothèque royale, il aurait fait partie à la fin du XVIIe siècle des collections d’Antoine Faure, avant de retrouver sa place dans la Bibliothèque royale en 1701, ainsi qu'en témoigne la mention ajoutée à l'encre sur le verso de la garde papier : « Regius 41673 olim Faurianus 11 ». Le manuscrit est, en effet, cité dans le « catalogue des manuscrits de feu M. Faur » : « 11. Vaticinium Sibyllae. Visiones Hildegardis » (BnF., Latin 17174, f. 51, n° 11; Omont, IV, p. 400, n° 11 (« Manuscrits d’Antoine Faure » ; Montfaucon, Bibl. bibl. mss., II, 748).
    Inventaire 1518 (Blois): « Theologia. Abbas Joachim in expositione vaticiniiorum Sibillarum, et Merlini Britannici, et super illo passu Apocalipsis :"Et numerus bestie erat sexcenti sexaginta sex". Item in concordia Sibille Babilonice, Merlini et aliarum Sibillarum. In uno volumine » (Omont, I, 58, n° 405).

Bibliography

  • Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins, V: Nos 3278-3535, Paris, 1966, p. 178-182, n° 3319. Gilbert Ouy, La librairie des frères captifs. Les manuscrits de Charles d'Orléans et Jean d'Angoulême, Turnhout, 2007, p. 31, 51, 86. Julia Eva WANNENMACHER, Hermeuneutik der Heilsgeschichte. Der septem sigillis und die sieben Siegel im Werk Joachims von Fiore, Leiden, Brill, 2005, cité p. 274, 290, 291, 305, 318-326.

Subjects and themes

Data Source: BnF Archives et manuscrits

  • Ad memoriam et praemia tribuenda novimus devotionem esse mutatam in impietatem...

    f. 38v

    Audivi vocem de vivente luce dicentem : O filia Syon, corona honoris...

    f. 90

    Cum ad me ruinae miseriam praedixerit frater Raynerius...

    f. 40

    Cum fuerint anni completi mille ducenti//...

    f. 38v

    Cum peccata haec in populis se invicem conjunxerint, scilicet odium, homicidium...

    f. 95

    De Antichristo nostris temporibus diversi diversa proponentes frivola quaedam...

    f. 41

    Decem plagas quibus adfligitur Aegyptus urges exponere...

    f. 26v

    Dies istorum qui in justitia torpent canis igneus...

    f. 42v

    Ego fons vivus, dico ad illos qui propter nomen meum tunica mea...

    f. 75v

    Excitabitur Romanus contra Romanum et Romanus Romano substituetur...

    f. 3v

    Exquiritis a me, o illustrissima turba Danaum...

    f. 1

    Exsurget igitur aliud sceptrum et transiens civitatem septem montium plorabit...

    f. 38v

    Ezechiel, propheta Domini, universis pseudopastoribus, vae pro salute. Olim, Domino inspirante...

    f. 91v

    Filiae meae, audite et haec verba a vivente luce percipite...

    f. 71

    Haec duo genera hominum, illorum qui per leonem et vitulum...

    f. 72

    Haec pauca quae de libris sanctae Hildegardis supra memorantur ad cautelam...

    f. 91v

    Heu ! Heu ! Hoc tempus nec frigidum nec calidum...

    f. 70v

    Hoc, inquit, muliebre tempus non tam diu durabit...

    f. 87

    In diebus autem illis imperatores romanae dignitatis a fortitudine...

    f. 89v

    In lecto aegritudinis diu jacens, anno dominicae incarnationis millesimo centesimo septuagesimo vidi...

    f. 69

    In quadam parte te advertis et tempora in quibus es...

    f. 69

    In spiritu mysteriorum Dei tibi dico, o venerabilis pater...

    f. 86v

    Insanus homicida filius scilicet perditionis in brevissimo tempore veniet...

    f. 55

    Interpretari tua serenitas imperat Merlinum vatem Britannicum...

    f. 9v et 28

    [...] Istis paucissimis verbis perpenditur quod cito finem accipiet...

    f. 87

    Justitia, postquam ad supernum judicem querelam suam dixerit justo judicio suo...

    f. 88

    [...] Legerat siquidem in David qui dicitur manu fortis pro eo quod fuerat vir bellicosus...

    f. 10

    Libros sanctae Hildegardis fastidiunt et horrent plerique pro eo quod obscure...

    f. 41v

    Locorum interstitio sejuncti, quia...

    f. 75

    Magistri et praelati relicta justitia dormiunt, unde vocem hanc de caelo audivi...

    f. 68

    Maternam pietatem vestram, quam toto adfectu diligimus scire...

    f. 61v

    Mense Julio praesentis anni qui est millesimus centesimus sexagesimus tertius dominicae incarnationis...

    f. 71v

    Merlinus : Igitur primus F[redericus] in pilis agnus, in villis leo . Cum mitibus videlicet humilis... Vel certe quia primordialia ejus tempora fuerunt humilia...

    f. 28v

    Nascetur aquila sine plumis et mendicabit usque in XXVIII...

    f. 4

    [...] Numerus nominis bestialis de abysso infidelium ascendentis sexcenti sexaginta sex...

    f. 25v

    Nunc autem dico tibi, o Eugeni, in quo erit lux vivens in supernis...

    f. 71

    Nunc sunt tempora quasi in oblivione Dei et lassa in certamine Christi...

    f. 71v

    Nuper cum essem apud vos et libellum illum in manibus haberemus...

    f. 77

    [...] Olim Domino inspirante, mosaici gregis dispersionem prophetavimus, sed...

    f. 91v

    Omnis terra turbabitur per magnam vicissitudinem errorum quia...

    f. 71v

    Post incarnationem Christi anno millesimo centesimo doctrina apostolorum et ardens justitia...

    f. 59v

    Praecedentem libellum qui tractat de quinque temporibus de duobus libris sanctae Hildegardis...

    f. 59v

    Praefati autem planetae in significationibus suis cum magno honore...

    f. 71

    Primus F. in pilis agnus, in villis leo, erit depopulator urbium injusto proposito...

    f. 1v

    Primus , inquit, F. , scilicet Fredericus, in pilis agnus ... Legerat siquidem in David qui dicitur manufortis...

    f. 10

    Qui erat et qui est et qui venturus est pastoribus ecclesiarum dixit...

    f. 62

    Quia semper in stipendariis propriis vires suas hostis reparat violentus ut populus christianus...

    f. 25v

    Quod de nostra exiguitate longe aliter quam nostra sese conscientia habeat...

    f. 86

    Sancta virgo Hildegardis, fundatrix et magistra monasterii Roberti quod situm est apud Pinguiam...

    f. 95

    Sedente itaque Worthegirno rege Britonum super ripam...

    f. 5

    Sicut in tribus personis unus est Deus, ita etiam in his tribus...

    f. 73

    Spiritus sanctus uterum Virginis fecundavit atque in igneis linguis...

    f. 59v

    Tempus pressurae et destructionis videlicet ponderis illius quo una in torculari...

    f. 61v

    Incipit du lemme biblique

    Tenebrae erant super faciem abyssi ... (Gen. I, 2)

    Incipit

    Numerus nominis bestialis...

    f. 25v

    Vidi ad aquilonem et ecce ibi quinque bestiae stabant, quorum una erat ut canis igneus...

    f. 41v

Life cycle of this book

Data sources