Avranches. Bibliothèque municipale Edouard Le Héricher, Ms. 235

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q130654

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe s., A + 79 ff. (f. A et 16 v° blancs ; foliotation rubriquée en chiffres romains impairs dans le coin droit de la marge inf. des f. 19-25 = IX-XVII ; le f. 79 est un feuillet de garde), 248 X 145 mm., just. : 200 X 95/115 mm., 36 long. lignes sauf f. 52, 2 col., 35 lignes l’une et 40 l’autre, réglure à la pointe sèche. Cahiers : 1-28, 38(+1), 48, 56, 62, 76(-1), 82, 94(+1), 10-128, 138(-7), signés en fin de cahiers I-V (f. 1-33 v°), V [sic] (f. 42-46 v°), VI-VIII (f. 49-69 v°), XI (f. 78 v°), sans réclames. Initiales vertes ou rouges, schémas (f. 26, 34-39 v°) avec figures humaines (f. 32 v°-33 v°) à l’encre verte ou rouge. Table contemporaine (XIIe s. fin) au f. A v° dont les textes suivants manquent au manuscrit (sept feuillets au moins sont en déficit entre les f. 77-78) : « Astronomicorum prestigiorum Thebidis secundum Ptolomeum et Hermetem per Adelardum Bathoniensem ex arabico translatus liber Ius. Isagoga minor Iapharis mathematici in astronomiam per Adelardum Bathoniensem ex arabico sumpta liber Ius »

    inc. : « computus id est sine... » (f. 2).

    expl. (tableau) (f. 77 v°)

    — « femina (add. interl. « III. masculus ») leo V... » (f. 78).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • ~ f. 1-26 : Praeceptum canonis Ptolemaei.

    titre : « INCIPIT PRECEPTVM CANONIS PTOLOMEI ».

    inc. : « INTELLECTVS CLYMATVM polis episeme [sic pour « poli sepiseme » = sepissime] requires... » (cf. F. J. Carmody, Arabie astronomical and astrological sciences in Latin Translation. A critical Bibliography, Berkeley-Los Angeles, Univ. of California Press, 1956, p. 20 et 180).

    expl. : «... et addes aut deduces ».

    f. 17-26 : Canones.

    suivis d’une figure accompagnée d’une légende,

    titre : « ISTA ROTVNDA QVADRATA TRIANGVLA FORMA ».

    (add. marginale de la même main : « Iohannis ».

    inc. : « Vno quadrato bis quina triangula complet... ».

    expl. : «... triens est quadrans ipsius unum » (7 lignes).

    ~ f. 26-27 v° : De nominibus laborum laboratorum in astrolapsu.

    titre : « INCIPIT DE NOMINIBVS LABORVM LABORATORVM IN ASTROLAPSV ».

    inc. : « IN PRIMIS almucantarat id sunt...» (éd. J. Millás Vallicrosa, Assaig d’historia de les idees fisiques i matematiques a la Catalunya medieval, Barcelone, 1931, p. 276-279).

    ~ f. 27 v°-28 : « DE ASTRONOMIA QVARE SIT VLTIMA ARTIVM ».

    inc. : « ARTIVM SEPTEM ultima sede posteriori collocata a suis inuentoribus Astronomia est nominata... ».

    expl. : «... ac plus aliquid de instrumento explicamus » (21 lignes — éd. d’après cet unique manuscrit, C. Burnett, op. cit. infra, p. 152 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, A Catalogue of Incipits, col. 149).

    ~ f. 28-28 v° : « DE RATIONE INSTRVMENTI ».

    inc. : « NVNC vero de huius artis instrumento precipuo quod astrolabium nominant differendum est... ».

    expl. : «... atque factura hinc de eius utilitate et quomodo per idem ipsum cognoscamus horas » (37 lignes).

    ~ f. 28 v° : « DE DIEI HORIS ».

    inc. : « SI QVI diei horas scire uoluerit prius sciat in quo climate sit... ».

    expl. : «... diei horas integras uel horȩ partes iam transisse firmiter pronuncientur » (21 lignes).

    ~ f. 28 v°-29 : « DE HORIS NOCTIS ».

    inc. : « SI AVTEM noctis horas inuenire propositum est diem ipsum sumatur astrolabium f... ».

    expl. : «... eaque noctis hora esse dicatur super quam eum iacere non dubitatur» (24 lignes).

    ~ f. 29-29 v° : ‹ISIDORVS HISPALENSIS, Etymologiae› (Clavis n° 1186, extraits).

    titre : « DE HIS QVAE PRESTAT ASTRONOMIA ».

    inc. : « ASTRONOMIE modus multifarie consistit... ».

    expl. incomplet : «... XXIIII horarum spatiis » (III, 28, 30, 33, 36, 34, 42, § 1 et 4, éd. W. M. Lindsay, Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum siue Originum libri XX, Oxford, 1911).

    ~ f. 29 v° : ‹HERMANNVS CONTRACTVS, De utilitatibus astrolabii (liv. I) seu Gerbertvs Remensis, Liber de astrolabio› (extrait).

    le texte donne aussi la transcription arabe.

    titre : « DE LATITVDINE CLIMATVM ».

    inc. : « Alaclim, alleuuiul, hardihi, ieuuau, Sref [sic], Clime prime latitudo XVI gradus et XXXVI minuta... ».

    expl. : «... clime VII latitudo XLVIII Lem, be, ie, uuau, zaha, gradus et XXII minuta. Dies XVI horarum » (chap. 18 — P. L., 143, col. 402-403; éd. J. Drecker, Her mannus Contractus über das Astrolab (Isis, 16, 1931, p. 203 sq.) ; J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 290-292).

    ~ f. 29 v°-30 : ‹ISIDORVS HISPALENSIS, Etymologiae› (Clavis n° 1186, extraits).

    titre : « DE ZONIS CELI ».

    inc. : « Zone celi quinque sunt... ».

    expl. : «... sol igneus est (chap. 49) sed uadens longius ad merediem hiemem facit accedens proprius ad septentrionem » (III, 44, 46, 49-50 § 2 — éd. W. M. Lindsay, op. cit. supra).

    ~ f. 30 : « DE DESIGNATIONE SPERE ».

    suivi de la note : « RESPICE FIGVRAM IN X SEQVENTE FOLIO HOC SIGNO ☧ ».

    inc. : « DENOMinatorum circulorum talis est designatio. Pone primitus duas lineas... ».

    expl. : «... diuide ad numerum XII signorum » (17 lignes).

    ~ — : « QVOMODO PLANETAM COGNOSCAS ».

    inc. : « Si per astrolapsum planetas cognoscere cupis apprehende altitudinem... ».

    expl. : «... si mutauit planeta est si non fixa » (7 lignes).

    ~ f. 30-30 v° : « DE INVENIENDIS SOLSTITIIS ET EQVINOCTIIS ».

    inc. : « Si per astrolapsum quaeris solstitia uide dum fuerit hora... ».

    expl. : «... studioso scrutatori astrolapsus relinquimus » (10 lignes).

    ~ — : « VT SCIAS HORAS RECTAS DIEI ET NOCTIS ».

    inc. : « Qvando queris scire rectas diei horas... ».

    expl. : «... rectas indirectas et indirectas ad rectas » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit., supra, p. 284-285).

    ~ f. 30 v°-31 : « QVOMODO TVRNAS HORAS RECTAS AD HORAS TORTAS ».

    inc. : « Qvando queris turnare horas rectas ad horas tortas... ».

    expl. : «... Quinta pars quarte hore recte » (éd. cit. supra, p. 285).

    ~ — : « VT DE HORIS TORTIS RECTAS FACIAS ».

    inc. : « Si uis tornare tortas horas ad rectas multiplica tortas... ».

    expl. : «... et sic facias per astrolapsum » (éd. cit. supra, p. 285).

    ~ — « QVOMODO PER ASTROLAPSVM HORAS TORTAS FACIAS RECTAS ».

    inc. : « Accipe astrolapsum et in ultima linea horarum quas accepisti... ».

    expl. : «... colligis horas rectas » (éd. cit., p. 285).

    ~ — : « QVOMODO RECTAS FACIAS TORTAS ».

    inc. : « Pone madayr solis super primum almucantarat... ».

    expl. : «... et uide quantum remanet » (éd. cit., p. 285-286).

    ~ f. 31-31 v° : « VT SCIAS QVE CASA VEL STELLA ORIATVR IN DIE ».

    inc. : « Si uis scire que casa uel stella oriatur in die, de Oriente... ».

    expl. : «... ab ea que est in medio celi » (éd. cit., p. 286).

    ~ — : « VT SCIAS QVOT GRADVS VNVMQVODQVE SIGNVM ET QVIVIS GRADVS QVOT INTERVALLA HABEAT ».

    inc. : « MEmorie diligenter commenda unumquodque... ».

    expl. : «... modo sit determinata » (éd. cit., p. 293 lignes 55-69).

    ~ — : « IN QVA PARTE CLIMATIS CVIVSLIBET QVISQVE SIT ».

    inc. : « HABITABILIS terrȩ totius spatium in VII climata diuisum est... ».

    expl. : «... numerum remansisse liquet » (9 lignes).

    ~ f. 31 v°-32 : « QVOMODO PER ASTROLAPSVM ALTITVDO SOLIS INQVIRITVR VEL IPSVM SOLI OPPONAS ».

    inc. : « Dum queris altitudinem solis uerte dahar id est costam... ».

    expl. : «... per astrolapsum scrutuntur » (éd. cit., p. 280).

    ~ — : « QVOTA PARS HORȨ TRANSIERIT VEL QVOTA RESTET ».

    inc. : « PONE solis ordinem super similem numerum... ».

    expl. : «... aut III pars horȩ » (éd. cit., p. 287).

    ~ — : « IN QVIBVS SIGNIS SINT STELLE HORARVM ».

    inc. : « IN ARIETE nulla horarum stella habetur... ».

    expl. : «... id est uentum piscis et est in astrolapsum » (éd. cit., p. 292 ; C. Burnett, op. cit. infra, p. 152-153).

    ~ f. 32-32 v° : « AD ALTITVDINEM PER ASTROLAPSVM METIENDAM ».

    inc. : « Si quantum sit quodlibet altum in loco... ».

    expl. : «... tanta erit altitudo deperta statura. Hęc monstrat nobis subiecta figura » (13 lignes). « SEQVENS figura docet emicyclum fieri et in eum fistulam mitti per quam polus possit uideri et ultima stella minoris arcturi ad cognoscendas horas noctis quȩ omnia per astrolapsum probare poteris. Sic horas noctis polus uidit et ultima plaustri. Sic circumcise sit fistula iuncta Rocelle ».

    le dessin représente un personnage les pieds en l’air observant les étoiles au moyen d’un tube avec la légende : « alter oculus per circumcisionum summitatem computatricem uidet ».

    ~ f. 32 v°-33 : « AD ALTVM CVM SAGITTIS ET FILO METIENDVM ».

    inc. : « Si cuiuslibet rei altitudinem inuestigare... ».

    expl. : «... figura cum numeris et notis supponatur » (éd. N. Bubnov op. cit. infra, p. 334-335).

    ~ — : « Ad inueniendam altitudinem in plano sine astrolapsu ».

    inc. : « SI SINE Astrolapsu uis scire cuiuslibet rei altitudinem... ».

    expl. : «... si subiectis figuris demonstratum fuerit » (9 lignes).

    ~ f. 33 v° : « AD ALTITVDINEM OB FLVVIVM VEL VALLEN INACCESSIBILEM CVM HOROSCOPO PROBANDA NOBIS STANTIBVS IN PLANO ».

    inc. : « Sit altitudo quelibet ut est A. B... ».

    expl. : «... et est CXX B. C. » (éd. N. Bubnov, op. cit. infra, p. 318-319).

    suivi f. 34 d’un court texte : Cuiuslibet quantitatis de ligno uel ere quadratum...

    in A. D. totiens est d. c. in e. P. F. » (15 lignes).

    ~ f. 34-34 v° : « ITEM AD PLANICIEM ».

    inc. : « Sumamus unius cubiti uel maioris uel minoris... ».

    expl. : «... et A.B.B.h. equales non dubitantur » (éd. N. Bubnov, op. cit. infra, p. 330-331).

    ~ — : « AD ALTITVDINEM SPECVLO VEL AQVA PROBANDAM ».

    inc. : « Posito in speculo centro uel in media scutella... ».

    expl. : «... ad radicem altitudinis rei metiendȩ » (éd. cit., p. 323).

    ~ f. 34 v°-35 : « ITEM AD ALTITVDINEM CVM ASTROLAPSV IN PLANO ».

    inc. : « Si altitudo fuerit... ».

    expl. : «... mensoris adiuncta » (éd. cit., p. 317-318).

    ~ — : « DE EODEM ALIVD ».

    inc. : « Est eciam aliud estimandȩ altitudinis... ».

    expl. : «... etiam istud ortogonium subcitus depingitur » (éd. cit., p. 328).

    ~ — : « ITEM AD ALTVM ».

    inc. : « Componitur a geometra ortogonium... ».

    expl. : «... altitudine metienda figuraliter » (éd. cit., p. 327-328).

    ~ — : « ITEM DE ALTO CVM VMBRA METIEN‹DO› ».

    inc. : « IN summitate umbrȩ cuiuslibet... ».

    expl. : «... cuius rei subcitur hic quedam figura » (15 lignes).

    ~ f. 35-35 v° : « ITEM AD ALTVM ».

    inc. : « Constituimus arundinem talem ut duplari... ».

    expl. : «... ad mensuram paratur » (éd. cit., p. 324 ligne 4).

    ~ — : « ITEM AD ALTVM CVM ARVNDINE MENSVRANDVM ».

    inc. : « Si quis suppositȩ figure utilitatem... ».

    expl. : «... nullo modo dubitari debet » (éd. cit., p. 325-326).

    ~ f. 36 : « DE PROFVNDITATE MARIS VEL FLVM‹INIS› CONPROBANDA ».

    inc. : « Si uis scire profunditatem alicuius pelagi... ».

    expl. : «... et sic probabis » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 303).

    ~ f. 36-36 v° : « AD PLANICIEM ».

    inc. : « Si uis cum horoscopo quamlibet metri planiciem... ».

    expl. : «... quarta pars conputabatur » (éd. N. Bubnov, op. cit. infra, p. 320).

    ~ — : « AD METIENDVM CVM HOROSCOPO PVTEVM ».

    inc. : « PRimo a geometra diligenter perpendatur... ».

    expl. : «... quod est putei altitudo » (éd. cit., p. 320-321).

    ~ f. 36 v°-37 : « ITEM AD PVTEVM CVM ARVNDINE MENSVRANDVM ».

    inc. : « VT in superiori figura putei dictum est... ».

    expl. : «... remanet C.F. putei profunditas » (éd. cit., p. 327).

    ~ f. 37-37 v° : « AD ALTITVDINEM INACCESSIB‹ILEM› REI ».

    inc. : « AD Rem inaccessibilem nobis altioribus... ».

    expl. : «... duplum B. A. » (éd. cit., p. 328-330; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 59).

    suivi f. 38 d’un court texte : « Stabiliatur arundo equipata metiendi in termino... erit igitur B.E. medium C.D. » (8 lignes).

    ~ f. 38 : « AD ALTVM INACCESSIBILE CVM HOROSCOPO PROBANDVM ».

    inc. : « Si quid eminem inaccessibile fuerit estimandum... ».

    expl. : «... et sic in sequentibus » (éd. cit., p. 319-320).

    ~ f. 38 v°-39 : ‹De astrolabio›.

    inc. : « PHYLOSOPHI qui sua sapientia motus siderum... ».

    expl. : «... si quarta IIII puncta si quinaria V. IN SEQVENTE PAGINA VIDEBIS HVIVS SCRIPTI FIGVRAM » (éd. J. M. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 293-295; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1041).

    f. 40-46 v° : MARTIANVS CAPELLA, De nuptiis Philologiae et Mercurii (extrait).

    pas de titre sauf à la table contemporaine f. A v° : « Astronomia Martiani ».

    les passages grecs sont laissés en blanc.

    inc. : « MVNDVS igitur ex quatuor elementis eisdemque rotis in modum sperȩ... ».

    au f. 42 le début du § 840 est ajouté en marge de droite par la même main : « ut cetera transeamus... quae ortum faciant occidantque » (§ 840-841 — éd. J. Willis, Martianus Capella, Leipzig, Teubner, 1983, p. 317, lignes 8-16).

    le texte continue ensuite normalement.

    expl. : «... aut in latitudinem declinare aut retrogradari facit » (VIII, 814-887 ; même extrait dans le ms. Avranches, Bibl. mun. 226 (XIIe-XIIIe s.) f. 83-88, cf. supra).

    ~ f. 47 : ‹De zodiaco›.

    inc. : « Equinoctio uernali quod est XII Kal. aprilis... ».

    expl. : «... solstitium die, id est XI Kal. ianuarii terminatur XVIII gradibus » (10 lignes).

    ~ f. 47 : De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.

    titre : « DE MENSVRA CȨRȨ ET METALLORVM FVSILIS OPERIS ».

    inc. : « In fundendis operibus cuiusque ponderis... ».

    expl. : «... qui sunt uncie III et denarii XVI » (éd. V. Rose, Vitruuii De architectura libri decem, Leipzig, Teubner, 1899, p. xxix-xxx ; cf. J. Corbett, op. cit. infra, p. 10 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 673).

    ~ f. 47 v°-48 : « DE FISTVLIS ORGANICIS ».

    inc. : « Cuprum purissimum tundendo... ».

    expl. : «... ad delectationem iocundior istis » (42 lignes — cf. J. Corbett, op. cit. infra, p. 10-11 ; K. W. Gransden, The interpolated text of the Vitruvian Epitome (Journ. Warb. Court. Inst., 20, 1957, p. 370), qui ignore ce manuscrit ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 360).

    ~ f. 48-49 v° : ‹HERACLIVS, De coloribus et artibus Romanorum› (extraits).

    — f. 48 inc. : « Colorum alii sunt albi alii nigri... ».

    expl. : «... si mutauerit uiciatum est » (chap. 50-51 — éd. A. Ilg, Heraclius von den Farben und Künsten der Römer (Quellenschriften für Kunstgeschichte und Kunsttechnik des Mittelalters und der Renaissance, 4, 1873, p. 85-87) ; J. Corbett, op. cit. infra, p. 11 ; K. W. Gransden, op. cit. supra, p. 370 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 235).

    — f. 48 v°-49 v° : « DE TEMPERAMENTIS COLORVM ».

    inc. : « Colores omnes calcis admixtione... ».

    expl. : «... ultro miscentes inficiunt indici colorem » (chap. 52-55 — éd. A. Ilg, op. cit. supra, p. 89-91 ; J. Corbett, op. cit. infra, p. 11).

    — f. 49 v° : ‹De probatione auri et argenti›.

    titre : « QVANTA SVI PARTE AVRVM SIT DENSIVS ARGENTO ».

    inc. : « Omne aurum purum cuiuslibet... ».

    expl. : «... huius fronte prefixum est » (chap. 23 — éd. A. Ilg, op. cit. supra, p. 69-70; V. Rose, op. cit. supra, p. xxviii-xxix ; J. Corbett, op. cit. infra, p. 11 ; K. W. Gransden, op. cit. supra, p. 371 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 981).

    f. 49 v°-50 : ‹CETIVS FAVENTINVS, Liber artis architectonicae seu Epitome Vitruuii de architectura› (extrait).

    titre : « DE CEDENDA MATERIA LIGNORVM ».

    inc. : « Cesio arborum que ad utilitatem... ».

    expl. : «... sed cito uiciantur » (chap. 12 — éd. F. Krohn, Vitruuii De architectura libri decem, Leipzig, Teubner, 1912, p. 270-271 ; J. Corbett, op. cit. infra, p. 12)

    ~ f. 50-50 v° : « DE VENTIS ».

    inc. : « Eratostenes phylosophus mathematicis rationibus... ».

    expl. : «... a borea et septentrione fieri ordinabis » (27 lignes — cf. J. Corbett, op. cit. infra, p. 12 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 503).

    ~ f. 50 v° : ‹GERBERTVS REMENSIS, Regulae de numerorum abaci rationibus › (extrait).

    titre : « DE MVLTIPLICATIONIBVS PER ABACVM ».

    inc. : « Si multiplicaueris singularem numerum per decennum... ».

    expl. : «... per millenum dabis digitus. X. et articulo C » (P. L., 139, col. 87 ; éd. N. Bubnov, op. cit. infra, p. 9-10 ; cf. J. Corbett, op. cit. infra, p. 12 ; K. W. Gransden, op. cit. supra, p. 371 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1454).

    ~ f. 51-51 v° : De medicina ualde utilis scientia.

    titre : « PSILOTRVM AD NOXIOS QVOSQVE HVMORES EXTRINSECVS DISSICANDOS ET PILOS QVI DISPLICENT EXTIRPANDOS ».

    inc. : « Calcem arefactam in puluerem redactam... ».

    expl. : «... pro desiccandis humoribus curant accipere potionem » (éd. K. W. Gransden, op. cit. supra, p. 372 ; cf. ibid., p. 371 ; J. Corbett, op. cit. infra, p. 12 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 183 et 1147).

    ~ f. 52, col. 1 : ‹FVLBERTVS CARNOTENSIS, Carmen›.

    inc. : « Libra uel as ex unciolis constat duodenis... ».

    expl. : «... ultimus est calcus ordei tria granula pensans » (23 v., à la fin de chaque vers un sigle désigne le poids dont il est question — éd. F. Behrends, op. cit. infra, p. 254-256 ; cf. A. Riese, Anthologia latina siue poesis latinae supplementum, 2, Leipzig, Teubner, 1906, p. 225 n° 741).

    ~ : Versus de caracteribus abaci.

    titre, col. 2 : « DE CARACTERIBVS ABACI ».

    inc. : « Ordine primigeno iam nomen possidet Ygin... ».

    expl. : «... terque notat trinum zelentis nomine rithmum » (10 v. — éd. M. Cantor, Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, 1, 1907, p. 893 ; éd. d’après le ms. Chartres, Bibl. mun. 498 (142) (cf. infra, f. 167), Catalogue des manuscrits de la bibliothèque de la ville de Chartres, Chartres, Garnier, 1840, p. 33-34 (9 v.) ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 13441 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1019).

    f. 52-53 v° : ‹De ponderibus ›.

    inc. : « Assis qui omne as XII unciis constat... ».

    expl. : «... qui sine molestia calcatur » (36 lignes).

    ~ — f. 52 v°-53 : « DE PONDERIBVS QVANTVM CONTINEANT ».

    inc. : « As habet uncias XII Scripulos CCLXXXVIII... ».

    expl. : «... scripuli accipimus quia ob breuitatem sui inter minutias nomine caret » (cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 149).

    suivi f. 53 v° d’un court texte : « As in scripulum... as in asse » (5 lignes).

    ~ — f. 53 v° : « QVEM IN VNOQVOQVE DECVPLO UNAQVEQVE MINVTIARVM NVMERVM FACIAT ».

    inc. : « Non ab re uidetur de minutiarum decuplationem ... » (7 lignes).

    « REGVLA SECVNDVM VNCIAS ».

    inc. : « Si queratur quid sit quicque uncia in se uel in aliam ducta... » (10 lignes).

    « REGVLA SECVNDVM SCRIPVLOS ».

    inc. : « Si uis scire quid scit quelibet minutia in se uel in aliam ducta... » (8 lignes).

    « SECVNDVM SILIQVAS VEL CALCOS ».

    inc. : « Item quascumque minutias in se... ».

    expl. : «... usque ad X generent compendiose calculator adbreuiatum inueniet ».

    ~ f. 54-58 : HERMANNVS CONTRACTVS, De mensura astrolabii.

    titre : « COMPOSITIO ASTROLABII SECVNDVM HER‹MANNVM› » (P. L., 143, col. 381-390 reproduit par R. T. Gunther, The astrolabes of the world, 2, Oxford, 1932, p. 404-408 ; éd. J. Drecker, Hermannus Contractus über das Astrolab (Isis, 16, 1931, p. 203-212) ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 278 et 692 ; E. Poulle, Le traité d’ astrolabe de Raymond de Marseille (Studi Medievali, 3e série, 5, 1964, p. 870 n. 6).

    ~ f. 58-66 : ‹HERMANNVS CONTRACTVS, De utilitatibus astrolabii (liv. I) seu GERBERTVS REMENSIS, Liber de astrolabio›.

    titre, précédé de la table des chapitres : « REGVLE PTOLOMEI SVPER ASTROLABIVM » (P. L., 143, col. 389-404 reproduit par R. T. Gunther, op. cit. supra, p. 409-418 ; éd. J. Drecker, Hermannus Contractus über das Astrolab (Isis, 16, 1931, p. 203-212) ; N. Bubnov, op. cit. infra, p. 114-147 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1236 ; E. Poulle, op. cit. supra, p. 870 n. 6).

    ~ f. 66-67 : Horologium secundum Alcoram.

    titre précédé d’un prologue (?) : « INCIPIT DE HOROLOGIO SECVNDVM ALKORAN ID EST SPERAM ROTVNDAM ».

    (prol.) : « IANVS et APOLLO dum sibi inuicem pariter reperti fuerint... horas eiusque partes incunctanter assignat ».

    (texte) inc. : « Quando uis scire de horis diei... ».

    expl. : «... inueniet certitudinem » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 288-290; cf. N. Bubnov, op. cit. infra, p. xix et 365; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 654 et 1171).

    ~ f. 67-67 v° : ‹De astrolabio›.

    titre : « QVANDO QVELIBET STELLA FIXA SIT CVM SOLE ».

    inc. : « Si fuerit nobis propositum... ».

    expl. : «... noctis esse pronunciabis » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 324-325; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1449 d’après J. Millás Vallicrosa ; E. Poulle, op. cit. supra, p. 870 n. 6).

    suivi sans interruption ligne 3 : « Accipe astrolabii quartam et in Va hora perfecta sole introeunte... usque ad XC’ computatus habetur » (9 lignes — éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 307).

    ~ f. 67 v°-68 : Horologium.

    titre : « Compositio horologii ».

    inc. : « Componitur horologium cum astrolabii quarta parte que XC gradibus... ».

    expl. : «... pedum etiam et altitudo rei metiende erit » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 304-308 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 240).

    ~ f. 68-69 v° : Compositio astrolapsus.

    titre : « COMPOSITIO ASTROLAPSVS SECVNDVM PTOLOMEVM ».

    inc. : « Iubet rex Ptolomeus bene politam fieri tabulam... ».

    expl. : «... et lectum relegite et relectum iterate » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 322-324; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 801 ; E. Poulle, op. cit. supra, p. 870 n. 6).

    ~ f. 69 v°-71 v° : ‹De mensura astrolabii› (rédaction abrégée).

    titre : « ITEM ALIA COMPOSITIO ».

    (prol.) : « Phylosophi quorum sagaci... sed ad propositum reuertamur ».

    (texte) inc. : « Sit circulus cuiusque magnitudinis... ».

    expl. : «... hanc diuidit eandem porrectionis limite concludatur ALRAMEch contra XXIIII eiusdem libre » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 296-300 ligne 137 ; cf. L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1041 ; E. Poulle, op. cit. supra, p. 870 n. 6).

    ~ f. 71 v°-73 v° : ASCELINVS TEVTONICVS, De astrolabio.

    titre : « ITEM ALIO MODO QVOMODO FIAT ASTROLABIVM ». En marge de gauche, add. de la même main : « COMPOS‹ITIO› ASCELINI ».

    inc. : « Componas circulum equinoctialem ad arbitrium... ».

    f. 72 v° : «... uix possis carpere callem ».

    le reste du folio est blanc. Le texte continue au f. 73 : « Stellas in predicto uoluello inscriptas... ».

    expl. : «... asscriptum uniuersalem hanc tene sententiam ».

    suivi f. 73-73 v° du tableau.

    : « Latitudo, altitudo. Signa. Stellȩ. In paruo circulo circa centrum.

    : « Latitudo, altitudo. Signa. Stellȩ. In paruo circulo circa centrum.

    XXIIII LXV Libra. Alramech...

    XXVI LXXII Cancer. Egrege » (éd. J. Millás Vallicrosa, op. cit. supra, p. 301-302 ; P. Kunitzsch, op. cit. infra, p. 28 ; cf. N. Bubnov, op. cit. infra, p. xxv et 115 n. 11 ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 240).

    ~ f. 73 v°-75 v° : ‹HERMANNVS CONTRACTVS, De utilitatibus astrolabii› (liv. II, extrait).

    titre : « DE COMPONENDO VIATORVM HOROLOGIO ».

    inc. : « COMPONITVR quoddam simplex et paruulum... ».

    expl. : «... uicem dinoscitur habere » (chap. 1-6 — P. L., 143, col. 405-411 ; cf. L. Thorndike. Notes on some astronomical, astrological and mathematical manuscripts of the Bibliothèque nationale Paris (Journ. Warb. Court. Inst., 20, 1957, p. 151) ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 240, 1163, 503 et 1469 pour les chap. 1-3 et 6, ce dernier sans identification).

    ~ f. 75 v°-76 : ‹De astrolabio›.

    courts extraits suivant immédiatement le texte précédent.

    inc. : « Primo clymate equinoctii die gnomon VII... ».

    f. 76 : « Cancer oritur duabus horis et XIIa parte hore... ».

    expl. : «... ideo illi.V. dies in ȩstiuo hemisperio iure collocantur et hoc fit in fine augusti » (43 lignes).

    ~ f. 76 v°-77 v° : ‹ASILO WIRCEBVRGENSIS›, Rythmimachia.

    titre (add. post, marge sup.) : « Ritmarchia » (éd. avec trad. angl. d’après ce manuscrit entre autres, J. F. C. Richards, A New manuscript of a Rithmimachia (Scripta mathematica, 9, 1943, p. 170-176) ; cf. N. Bubnov, op. cit. infra, p. xix, xlvi, li, lxxvi ; L. Thorndike et P. Kibre, op. cit. supra, col. 1247 et 1248).

    ~ f. 78 : ADELARDVS BATHONIENSIS, Isagoga minor Iapharis (Albumasar) matematici in astronomiam (transl. lat., fragment).

    titre (cf. supra Description).

    inc. mutilé : « // fem. Leo. V. mascul. II fem. VI. mascul. X. fem. VII. mascul... ».

    expl. : «... hęc sunt loca excessuum cum quibus finem institutionis faciemus.

    « EXPLICIT YSAGOGA MINOR PER ADELARDVM BATHONIENSEM EX ARABICO SVMPTA ».

    ~ f. 78 v° : De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus (cf. supra, f. 47).

    — : « DE FISTVLIS ORGANICIS ».

    (cf. supra, f. 47 v°-48).

    ~ f. 79 : ‹Commentarius in psalmos› (fragment).

    inc. mutilé : « // crucifixerunt eum actu, Iudei autem prius lingua... ».

    expl. mutilé : «... tu percussisti omnes aduersantes mihi sine causa dentes peccatorum contri // » (ps. 2 v. 1-3 v. 8).

Textes du manuscrit

Source des données : Initiale

Source des données : Manuscripta medica

Anonyme : De ponderibus [latin].

  • Œuvre associée : De ponderibus
  • Feuillets : 52v-53r
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : De ponderibus, quantum contineant. As habet uncias XII, scripulos CCLXXXVIII...
  • Explicit : ...nomine caret.

Anonyme : Receptae variae [latin].

  • Œuvre associée : Receptae variae
  • Feuillets : 51r-v
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : Psilotrum ad noxios quosque humores extrinsecus dissicandos et pilos qui displicent extirpandos. Calcem arefactam in pulverem redactam...
  • Explicit : ...humoribus curant accipere potionem.

Anonyme : Versus de ponderibus [latin].

  • Œuvre associée : Versus de ponderibus
  • Feuillets : 52r
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : Libra vel as ex unciolis constat duodenis...
  • Explicit : Ultimus est calcus, ordei tria granula pensans.

Enluminures et décors

Intervenant

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine : nord-ouest de la France, abbaye du Mont-Saint-Michel vraisemblablement, plusieurs mains écritures droites, soignées et arrondies.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : abbaye du Mont-Saint-Michel d’après la cote « n° 224 » (f. A) de Montfaucon ; ex-libris d’une main récente « Biblioteca Abrincensis » (f. A).

Notes

Source des données : Biblissima

Source des données : Initiale

  • F. 1-47, dont la 'Geometria incerti auctoris' ? Manuscrit apparenté à ceux copiés au Mont sous l'abbatiat de Robert de Torigni, entre 1154 et 1186 (cf. Avril, 1967).

Source des données : Manuscripta medica

  • Dimensions : 252 × 145 mm Reliure : Reliure veau noir

Bibliographie

    • Cat. gén., in-4°, 4, Paris, 1872, p. 545-547 ; in-8°, 10, Paris, 1889, p. 112-114
    • F. Ravaisson, Rapports au ministre de l'Instruction publique sur les Bibliothèques des départements de l’Ouest, suivis de pièces inédites, Paris, Joubert, 1841, p. 129-137
    • N. Bubnov, Gerberti postea Siluestri II papae, Opera mathematica, Berlin, 1899, p. xix
    • J. Corbett, Catalogue des manuscrits alchimiques latins... 2) Manuscrits des Bibliothèques publiques des départements français antérieurs au XVIIe siècle, Bruxelles, Union Académique Internationale, 1951, p. 10-13 n° 3
    • G. Mathon, Jean Scot Erigène, Chalcidius et le problème de l’âme universelle L’homme et son destin...), Bruxelles, 1958, p. 361-375
    • C. Leonardi, I codici di Marziano Capella (Aevum, 34, 1960, p. 3-4 n° 4 (description du manuscrit et bibliographie)
    • J. Smits van Waesberghe, The Theory of Music from the Carolingian era up to 1400. I : Descriptive Catalogue of Manuscripts (Répertoire International des Sources Musicales), Munich, 1961, p. 82
    • K. F. Werner, Zur Überlieferung der Briefe Gerberts von Aurillac (Deutsches Archiv, 17, 1961, p. 103 n. 28, 110)
    • J. Perrot, L’orgue. De ses origines hellénistiques à la fin du XIIIe siècle, Paris, Picard, 1965, p. 339
    • J. Préaux, Le manuscrit Avranches 240 et l’œuvre de Martianus Capella (Horae eruditae, 1), 1966, p. 135 (simple mention)
    • M. Bourgeois-Lechartier, Quelques aspects des miniatures et lettres ornées des manuscrits du Mont-Saint-Michel (Art de Basse-Normandie, 40, 1966, p. 44) (= f. 33 v°)
    • G. Nortier, Les Bibliothèques médiévales des abbayes bénédictines de Normandie, Caen, 1966, p. [69] n. 53, [88]
    • P. Kunitzsch, Typen von Sternverzeichnissen in astronomischen Handschriften des zehnten bis vierzehnten Jahrhunderts, Wiesbaden, 1966, p. 25 et 27
    • F. Avril, La décoration des manuscrits au Mont-Saint-Michel (XIe-XIIe siècles) (Millénaire monastique du Mont-Saint-Michel, 2, 1967), p. 203 sq.
    • E. Jeauneau, Les écoles de Laon et d’Auxerre au IXe siècle (La Scuola nell’Occidente latino dell’alto medioevo-Settimane di studio del centro Italiano di studi sull’alto medioevo, 19, 2), Spolète, 1972, p. 498 n. 10
    • F. Behrends, The Letters and poems of Fulbert of Chartres (Oxford Medieval Texts), Oxford, 1976, p. 254-255, note (simple mention)
    • J. J. Contreni, The Cathedral school of Laon from 850 to 930 : its manuscripts and masters, 1978, Munich, Arbeo-Gesellschaft, p. 89 n. 46
    • C. Burnett, The contents and affiliation of the scientific manuscripts written at, or brought to, Chartres in the time of John of Salisbury, dans M. Wilks, The world of John of Salisbury (Studies in Church history, Subsidia 3), Oxford, 1984, p. 146, 152-153).
  • Charles SAMARAN (éd.), Robert MARICHAL (éd.), Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, tome VII, Ouest de la France et Pays de Loire, Paris, CNRS, 1984
  • Christel MEIER-STAUBACH, « La matérialité et l'immatérialité des couleurs, A propos du traité 'De coloribus' d'Avranches 235 », Science antique, science médiévale : autour d'Avranches 235. Actes du colloque international, Mont-Saint-Michel, 4-7 septembre 1998, Hildesheim, Olms-Weidmann, 2000, p. 451-469 : 11 fig.
  • Christiane RAYNAUD, Le commentaire de document figuré en histoire médiévale, Paris, Armand Colin, 1997 (Cursus TD Histoire)
  • François AVRIL, « La décoration des manuscrits du Mont Saint-Michel (XIe-XIIe siècles) », Millénaire monastique du Mont Saint-Michel. Mélanges commémoratifs publiés sous les auspices de la Société parisienne d'histoire et d'archéologie normandes, Paris, Bibliothèque d'histoire et d'archéologie chrétiennes, P. Lethielleux, 1967, p. 203-238 : fig.
  • Henri OMONT, Avranches (CGM 10), Manuscrits 1-254, 1889 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France)
  • Jacques DALARUN (éd.), François BOESPFLUG, Patrick BOUCHERON, Patrick GAUTIER DALCHE, Christian HECK, Robert JACOB, Didier LETT, Perrine MANE, Michel PASTOUREAU, Daniel RUSSO, Jean-Claude SCHMITT, Jean-Baptiste LEBIGUE, Olivier LEGENDRE, Odile LEPINAY, Claudia RABEL, Patricia STIRNEMANN, Le Moyen Age en lumière, Manuscrits enluminés des bibliothèques de France, Paris, Fayard, 2002
  • Jean-Luc LESERVOISIER, Paul HAY, Marine CORBEL, Les manuscrits du Mont-Saint-Michel, Rennes, Editions Ouest-France, 1996
  • Laura Cleaver, Education in twelfth-century art and architecture: images of learning in Europe, c. 1100-1200, Woodbridge, Boydell Press, 2016
  • Louis CALLEBAT (éd.), Olivier DESBORDES (éd.), Science antique, science médiévale : autour d'Avranches 235, Actes du colloque international, Mont-Saint-Michel, 4-7 septembre 1998, Hildesheim, Olms-Weidmann, 2000
  • Michel BOURGEOIS-LECHARTIER, « A la recherche du scriptorium du Mont Saint-Michel », Millénaire monastique du Mont Saint-Michel. Mélanges commémoratifs publiés sous les auspices de la Société parisienne d'histoire et d'archéologie normandes, Paris, P. Lethielleux, 1967, p. 171-202 : fig.
  • Monique DOSDAT, L'enluminure romane au Mont Saint-Michel, Xe-XIIe siècle, Rennes, Editions Ouest-France, Association des Amis de la Bibliothèque municipale d'Avranches, 1991
  • TARANNE, Avranches (CGM in-4° 4), Manuscrits 1-246, 1872 (Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. Tome IV (série in-4°))

Vie du livre

Sources des données