Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1714

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q62065

  • Titre attesté :
    • Ephraem Latinus, Sermones — Basilius Caesariensis, Regula — Vita Mariae Egyptiacae — Caesarius Arelatensis, Sermones de diversis seu Admonitiones.
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Latin, 1714
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1714
    • Paris. BnF, Latin 1714
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Écriture : minuscule caroline. Quatre mains contemporaines : A (f. 1r-38r, 60r-124r) ; B (f. 38r-60r) ; C (f. 124r-153v) ; D (f. 155r), auxquelles s’ajoutent des additions plus tardives (f. 155v-158v).
  • Décoration :
    • Initiales décorées à entrelacs de rinceaux ou géométriques, à l’encre bleue, rouge, rouge-orangé, jaune et verte : f. 32r Gloria (6 lignes) ; f. 37r Beatus (8 lignes) ; f. 40v Dominus (8 lignes) ; f. 44v In (19 lignes) ; f. 53r Audi (8 lignes) ; f. 64v Fuit (16 lignes) ; f. 81r In (9 lignes) ; f. 84v In (5 lignes) ; f. 87v In (10 lignes) ; f. 94v Iudicia (7 lignes) ; f. 96r Rogo (6 lignes) ; f. 98v Si (4 lignes) ; f. 100v Quotiens (4 lignes) d’un style différent ; f. 105r Quotiens (3 lignes) ; f. 108r Rogo (5 lignes) ; f. 110v Vnde (4 lignes) ; f. 116r Multi (4 lignes). Initiales de couleur : rouge-orangé (f. 102v, 114r, 118v, 121r, 123v, 127r, 135v), bleu (f. 111v), vert-amande (f. 130v, 133r, 150v).
      Titres en capitales et onciales rouge-orangé.
      Dessins : femme nimbée encore visible au f. 153v, malgré l’évanescence de l’encre (une inscription est effacée et sont lisibles seulement les mots « confitebor tibi Domine ») ; deux visages au crayon, homme et femme, l’un devant l’autre (f. 154r).
  • Support : Parchemin
  • Composition :
    • 158 ff. précédés de trois gardes en papier et suivis de deux gardes en papier.
  • Dimensions :
    • 283 x 183 mm (justif. 208 x 120 mm).
  • Aspects codicologiques :
    • 20 cahiers s’ouvrant sur le côté poil, tous quaternions sauf les cahiers : 1(f. 1-7, le premier feuillet manque), 7 (f. 48-53, le bifeuillet externe manque), 11 (f. 78-84, le deuxième feuillet manque), 15 (f. 109-118, un quinion), 16 (f. 119-130, un sénion), 20 (f. 155-158, un binion ajouté).
  • Réglure :
    • Réglure : Réglure à la pointe sèche sur le côté poil, Rand « new style » (Muzerelle 11-11/0/2-2/J). 26 longues lignes.
  • Reliure :
    • Reliure du XVIIe siècle, ais en carton couverts de veau fauve, plats décorés à doublet filet d’or ; dos à cinq nerfs, aux armes des Bigot en or et titre en lettres d’or effacé (« EPHRAEM SYRUS … ») ; tranches jaspées en rouge. Contre-gardes et gardes en papier.
  • Estampille :
    • Aux f. 1r et 158v, estampille de la « Bibliotheca Regia » identique au modèle Josserand-Bruno n° 1 (XVIIe-XVIIIe s.).

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1r-52v : Ephraem Latinus, Sermones. Il s’agit de plusieurs textes tirés de l’Ephraem Latinus, dont la disposition dans le ms. ne suit pas l’ordre des textes publiés.
    F. 1r-31v : Liber I, incompl. du début ; inc. « / impiorum quasi pretiosi lapides ac splendidae margaritae ... » ; expl. « … omnes in divina misericordia gaudeant nullus de suis viribus presumat. Explicit liber I domni Effrem diaconi ». — Recueil, lacunaire au début, de sentences ou dicta réunis sous le titre de Liber I d’après l’explicit. D’après Lauer, le texte serait publié dans l’édition de J. S. Assemani, Ephraemi Syri opera omnia, t. I, Romae, 1740, 40-70, mais – après vérification – le texte du ms. ne correspond pas au texte imprimé.
    F. 31v-36v : De die iudicii et de resurrectione et de regno caelorum et mundicia animae ; inc. « Gloria omnipotenti Deo qui os nostrum supero nutu aperuit ... » ; expl. « ... Quia rectae viae Domini et iusti ambulabunt per eas, impii autem infirmabuntur in ei. Gloria patri ... » (CPG n° 4080, CPL n° 1143, i ; Ephraemi Syri opera omnia, éd. J. S. Assemani, t. III, Paris, 1743, p. 553-557).
    F. 36v-40v : De beatitudine animae ; inc. « Beatus qui odio habuerit hunc mundum et sollicitudo ... » ; expl. « … in hac via reperies quia Dominus caeli ipse via vitae factus est omnibus qui desideraverint ad patrem luminum pervenire » (incomplet, CPG n° 3935, 2a ; CPL n° 1143, ii ; cf. Ephraemi Syri opera omnia, éd. J. S. Assemani, Romae, 1740, t. I, 292-298).
    F. 40v-44v : De paenitentia (sive de patientia) ; inc. « Dominus noster Ihesus Christus descendit de sinu patris et effectus est nobis via salutis ... » ; expl. « …Precibus omnium sanctorum morum qui tibi a saeculo placuerunt quoniam tibi debetur omnis laus ... » (CPG n° 3915 ; CPL n° 1143, iii ; cf. Ephraemi Syri opera omnia, éd. J. S. Assemani, Paris,1743, t. III, 148-153).
    F. 44v-47v : In luctaminibus, incompl. ; inc. « In luctaminibus huius saeculi nullus sine agone et certamine ... » ; expl. « … factus es michi dominatur domine filius Dei fons vitae ex quo dona tua haurirem et te sine intermissione / » (CPG n° 3920, 3935, 2b, 4002, 4081 ; CPL n° 1143, iv ; Ephraemi Syri opera omnia, éd. J. S. Assemani, Paris,1743, t. III, 557-560A, incomplet).
    F. 48r-53r: De die iudicii ; inc. « / qui voluntatem Dei pro sua salute facere noluerit. Obsecro vos fratres karissimi venite proiciamus a nobis omnem sollicitudinem… » ; expl. « … per benedictionem gratiae Domini. Quod cum fuerit… ut omnis anima que hic meditatur, trahatur ad vitam eternam » (CPG n° 3940, 4089; CPL n° 1143, v ; Ephraemi Syri opera omnia, éd. J. S. Assemani, Paris,1743, t. III, 579-581, avec variantes).

    F. 53r-64r : Basilius Caesarensis, Regula sive Admonitio ad filium spiritualem, cum prol. ; inc. « Audi, fili, admonitionem patris tui et inclina aurem tuam … », expl. « … praemia tribuentur, quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, tunc faciem ad faciem videbis quae praeparavit Deus diligentibus se » (PL 103, col. 683-700).

    F. 64v-78v : Vita Mariae Egyptiacae, sine prol. ; inc. « Fuit quidam senex in Palestinae monasterio virtute et verbo decoratus … », expl. « … habitavit autem abbas Zosimas in eodem monasterio venerabilem ducens vitam usque in finem. Prestante Domino ... » (BHL, n° 5417).

    F. 79r-143r : Caesarius Arelatensis, Sermones de diversis seu Admonitiones (CPL 1008 ; Sancti Caesarii Arelatensis Sermones, éd. G. Morin, 2 vol., Turnhout : Brepols, 1953, CCSL 103-104. Ms. L dans l’édition de Morin).
    F. 79r-80v : Sermo XXX, par. 3-6, incompl. au début ; inc. « / corporis labore peccata nostra redimere. Si enim quis ita sit pauper ut nec aurum habeat … », expl. « …Verumptamen date elemosinam et ecce omnia munda sum vobis. Quod ipse prestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 130-133).
    F. 80v-84v : Sermo CLXXIX ; inc. « De lectione apostolica ubi ait : cuius opus /f. 81r/ permanserit mercedem accipiet si cuius opus arserit detrimentum patietur. In lectione apostolica quae nobis paulo ante recitata est, fratres karissimi, audivimus apostolum … », expl. « … iugiter amore inimicorum elemosinarum largitate redimere. Prestante Domino ... » (CCSL 104, p. 724-729).
    F. 84v-87v : Sermo XLV ; inc. « Incipit ammonitio per quam docemur ut cogitationes turpes fugere debeamus et eas iugiter quae sanctae sunt cum Dei adiutorio in corde servare. In scripturis sanctis, fratres karissimi, legimus quia eos qui de animae salute … », expl. « … non pro malis actibus poenam mereamur excipere sed pro bonis operibus ad aeterna praemia pervenire. Ipso adiuvante ... » (CCSL 103, p. 200-205).
    F. 87v-90v : Sermo XXXVI ; inc. « De diligendis inimicis ammonitio IIII. In divinis voluminibus, fratres karissimi, ita dispensavit Spiritus sanctus … », expl. « … absque aliqua lassitudine corporis oportunius audietis. Prestante Domino ... » (CCSL 103, p. 155-161).
    F. 91r-94v : Sermo XXXVII ; inc. « Item eiusdem de diligendis inimicis. Scio et credo caritatem vestram sapienter intellegere non esse sine causa … », expl. « … possitis in oratione dominica dicere : dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimis debitoribus nostris quod ipse prestare ... » (CCSL 103, p. 161-167).
    F. 94v-96r : Sermo XL ; inc. « Incipit sexta expositio quare sancti et iusti viri in hoc saeculo in peccatoribus vindicaverunt. Iudicia Dei, fratres karissimi, plerumque sunt oculta numquam tamen iniusta … », expl. « … nihil sinistrum de sancto iustorum zelo vel iudicio suspicemur, quam rem nobis ipse Dominus et salvator noster prestare ... » (CCSL 103, p. 177-179).
    F. 96r-98v : Sermo LXXIII ; inc. « Incipit VII ammonitio per quam suadetur ut omnis populus donec divina misteria percelebrentur in ecclesia fideliter expectent. Rogo vos, fratres karissimi, et paterna pietate commoneo ut quociens aut in dominico aut in aliis maioribus … », expl. « … pro benigna oboedientia pervenietis ad regnum. Prestet hoc ... » (CCSL 103, p. 306-309).
    F. 98v-100v : Sermo LXXIV ; inc. « Ammonitio VIII ut populus ad integrum missas expectet. Si velletis agnoscere et diligenter adtendere, fratres karissimi, quantus dolor et quanta amaritudo … », expl. « … qui converti fecerit peccatorem ab errore viae suae salvabit animam eius a morte et operit multitudinem peccatorum » (CCSL 103, p. 309-312).
    F. 100v-102v : Sermo LXIV ; inc. « Incipit ammonitio VIIII ut pro capitalibus criminibus sine aliqua dissimulatione ad medicamentum paenitentiae recurratur. Quotiens evenerit, fratres karissimi, ut in quocumque gravi peccato … », expl. « … non dampnationis sententiam suscepturi sed aeternis praemiis munerandi cum gaudio et exultatione feliciter veniemus » (CCSL 103, p. 274-278).
    F. 102v-105r : Sermo LXV ; inc. « Item alia ammonitio de eadem re. Rogo vos, fratres karissimi, ut si forte aliquis ex vobis ut se habet humana fragilitas calliditate diaboli … », expl. « … et bonorum operum margaritis ornatus audire mereatur, euge serve bone et fidelis intra in gaudium Domini tui » (CCSL 103, p. 278-282).
    F. 105r-108r : Sermo V ; inc. « XI ammonitio ut pro salute animae aspera praedicatio non solum non respuatur sed etiam ardenti desiderio requiratur. Quotienscumque, fratres karissimi, tam pro vestra quam pro mea salute … », expl. « …de quibus tenebris adtentius supplicemur ut nos Dei misericordia liberare dignetur per omnia ... » (CCSL 103, p. 25-29).
    F. 108r-110v : Sermo XXXII ; inc. « Ammonitio ad illos qui sic elemosinas frequenter fatiunt ut tamen et rapinas exerceant et adulteria cotidiana committant. Rogo vos fratres, diligentius considerate … », expl. « … vel peccatorum indulgentiam consequantur adiuvante Domino nostro ... » (CCSL 103, p.139-142).
    F. 110v-111v : Sermo LXVI ; inc. « Incipit ammonitio scripta de libris antiquorum patrum ut qui se crimina capitalia fecisse cognoscit ad paenitentiae medicamenta sine aliqua dissimulatione confugiat. Vnde vos fratres karissimi frequenter ammonui iterum atque iterum … », expl. « … ad praemia aeterna possumus feliciter pervenire, ipso adiuvante ... » (CCSL 103, p. 282-284).
    F. 111v-114r : Sermo CL ; inc. « Ammonitio ista continet qualiter per peccatum primi hominis de paradiso in inferno mundi huius proiecti sumus et, ut ad inferiorem infernum non mereamur peccatorum pondere venire, bonis operibus velut quibusdam gradibus ad superiorem ac principalem patriam totis viribus conemur ascendere. XIIII. Scio fratres karissimi quod non possit ignorare … », expl. « … Ad quam salutem nos pro sua pietate perducat ... » (CCSL 104, p. 613-616).
    F. 114r-116r : Sermo LXVII ; inc. « Incipit ammonitio de illis qui publice paenitentia petunt. Quotienscumque, fratres carissimi, aliquos de fratribus vel sororibus nostris paenitentiam … », expl. « … non iterum per negligentiam vulneretur, quod ipse praestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 284-288).
    F. 116r-118v : Sermo XV ; inc. « Incipit ammonitio ad eos qui putant quod illis ad vitam aeternam suffitiat si male non fecerint etiam si bona adimplere noluerint. Multi sunt fratres karissimi qui putant quod eis hoc solum ad vitam … », expl. « … illam beatam et desiderabilem vocem cum exultatione et gaudio feliciter audire mereamini, venite benedicti percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi. Quod ipse praestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 72-76).
    F. 118v-121r : Sermo LX ; inc. « Incipit ammonitio per quam ostenditur quid intersit inter illam poenitentiam quae cum bonis operibus semper agitur et illa quae in infirmitate vel finem vitae accipitur. XVII. Multi de fratribus vel filiis nostris solliciti sunt … », expl. « … ad aeternam vitam poterimus donante Domino fideliter pervenire. Amen » (CCSL 103, p. 263-266).
    F. 121r-123v : Sermo LXI ; inc. « XVIII. Ammonitio ut quia semper peccata subripiunt semper pro illis paenitentia agatur et nemo ad extremum vitae suae paenitentiam accipere magis quam agere periculosa dissimulatione reservet. Rogo vos fratres karissimi ut paterna consuetudine quomodo consuevistis … », expl. « … et in futuro saeculo ad aeternam beatitudinem feliciter pervenietis, prestante Domino ... » (CCSL 103, p. 267-270).
    F. 123v-127r : Sermo XXXIX ; inc. « XVIIII admonitio ista continet quomodo pius et misericors dominus in potestatem nostram posuerit qualiter in die iuditii iudicemur et quod unicum ac singulare medicamentum sit contra omnium peccatorum et quod nullus umquam in veritate se poterit excusare quod non possit diligere inimicos suos. Pius et misericors dominus sciens fragilitatem generis humani … », expl. « … non ex nobis sed per spiritum sanctum qui datus est nobis, ipso adiuvante ... » (CCSL 103, p. 172-177).
    F. 127r-130r : Sermo XLVI ; inc. « XXI admonitio ut malum ebrietatis totis viribus caveatur. Licet propitio Christo fratres karissimi credam vos ebrietatis malum … », expl. « … emendant et alios castigare non cessant pervenire ad aeternum premium mereantur, prestante Domino ... » (CCSL 103, p. 205-211).
    F. 130r-133r : Sermo XLVII ; inc. « XXII. Incipit ammonitio contra aebrie-/f. 130v/-tatis malum. Frequenter karitatem vestram fratres dilectissimi paterna pietate commonui … », expl. « … pro aliorum salute duplitia vobis praemia in aeterna beatitudine praeparatis, prestante Domino ... » (CCSL 103, p. 211-215, incomplet, le dernier paragraphe est omis).
    F. 133r-135v : Sermo XXIII ; inc. « Incipit exhortatio ad tenendam vel custodiendam caritatem ostendit etiam a memoriam (sic) quod nullus se umquam in veritate poterit excusare quod veram caritatem habere non possit aliquas etiam sententias de omoelia sancti Augustini quam de caritate scripsit prout nobis oportunum visum est huic sermoni credimus inserendas. Quod vobis verae caritatis bonum … », expl. « …vos faciet cum gaudio Dei praecepta perficere et in futuro ad praemia aeterna pervenire. Quod ipse praestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 103-107).
    F. 135v-139r : Sermo XLVIII ; inc. « XXIIII. Incipit ammonitio que ostendit quod ab initio saeculi omnes scripturae humiles benedixerint et eos qui perseverant in superbiam maledixerint. In scripturis sanctis fratres karissimi incessabiliter pauperes benedicuntur … », expl. « … sequendo magistrum humilitatis Christum ad ipsum ascendere mereamur in celum. Quod ipse praestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 216-221).
    F. 139r-143r : Sermo XII ; inc. « XXV. Incipit expositio fidei et interpretatio nominis eius. In omnibus divinis lectionibus fratres karissimi fides multis preconiis conlaudatur … », expl. « … cum fidelibus et in bonis operibus perseverantibus ad perpetuum premium pervenire, quod ipse prestare dignetur ... » (CCSL 103, p. 59-63).

    F. 143r-146v : Sermo ; inc. « Hieronimus dixit : scire enim debemus quia diabolus et libido non senescunt. Hec enim omnia… », expl. « … Petrus patefaciens ianuam revertenti osculum tradat et Christus ipse remuneret ut et cum omnium gaudia fueris exceptus in tua tunc te peniteat in cassum diu coluisse aliena » (éd. Raymond Étaix, « Un ancien codex de Vérone et sa reprise par Pacificus de Vérone Mss Vérone Cap. X et Venise Marc. 2402 », dans Revue Bénédictine, 96/3-4, 1986, p. 225-249, en part. p. 241-246).

    F. 146v-149r : Sententia Iohannis (?) ; inc. « Sententia sancti Iohannis Ysauriae pro-/f. 147r/-vinciae. Non est grave, Teodore, cadere luctantem sed iacere degectum, non est pernitiosum in prelium vulnerari sed post vulnus acceptum curandi medelam ulcera denegare … », expl. « …ut pariter pervenire mereamur ad amorem illius qui est super nos et benedictus in secula » (Sermon sur la deuxième parénèse de s. Jean Chrysostome à Théodore de Mopsueste : « Non est grave, Theodore... [cf. PG 47, 309]... Peccare enim humanum est... »).

    F. 149r-150v : Sententia sancti Isidori ; inc. « Sententia sancti Ysidori. Occultam malitiam blandi sermones ornant … », expl. « …qui otiosa verba non reprimit adnoxia cito transit, in id quod delectatur corpus animum non declines, ipso adiuvante ... » (CPL 1203; cf. Isidorus Hispalensis, Synonyma, éd. J. Elfassi, Turnhout, 2009, CCSL 111,2).

    F. 150v-153v : excerpta ; inc. « Liber sancte Trinitatis. Licet sit studium istoriam prosequi quam priorum librorum ordo reliquid tamen prius aliqua de beati Salvii obitu … » [une addition d’époque moderne : De sancto Salvio Albigensi episcopo, ex Gregorio Turonense lib. VII, cap. I histor. Franc.] ; expl. « …salvatusque est a periculis mortis velut memoratus Loht quodam in sodomis » (BHL, n° 7468 ; cf. Gregorius Turonensis, Decem libri historiarum, excerpta ex libris VII-X, éd. MGH SS Rer. Merov. 1, p. 323-517).

    F. 153v (addition du XIe s.) : « Confitebor tibi Domine » (gratté). Neumes sans texte ; essais de plume.
    F. 154r : essais de plume et dessin.
    F. 154v : Répons de la dernière semaine de carême en neumes-accents français, traces de croquis.
    F. 154v (addition du XIe s.) : Dominica in Palmis : R. « Dominus Iesus ante sex dies » ; V. « Convenerunt autem ibi » (Cantus F-Pn lat. 1090 ; GB-AB 20541 E ; GB-Cu Mm.ii.9 ; GB-WO F. 160 f. 112 facsim. P.M. XII ; I-Rv C.5 ; E-Tc 44.2) ;
    R. « Cogitaverunt autem principes » ; V. « Testimonium ergo perhibebat » (Cantus : GB-AB 20541 E ; GB-Cu Mm.ii.9 ; GB-WO F. 160, f. 112).
    R. « Cum audisset turba » ; V. « Et cum appropinquaret » – « Cum ramis » (Cantus : idem).
    (addition du XIe s., probablement même main ou très similaire) Dominica III Quadrag. : R. « Igitur Ioseph ductus est » ; V. « Misertus enim est » (CAO 6878 : E).

    F. 155r-158v : Gesta sanctorum septem dormientium ; inc. « Gesta sanctorum septem dormien in Epheso dormiunt. Maximianus, Malchus … », expl. « …imperatorem in Constantinopolim glorificantes Deum propter miraculum quod viderant. Gratia et misericordia Patris ... » (cf. BHL, n° 2316 et Suppl.).

Textes du manuscrit

Source des données : Mandragore

Enluminures et décors

Intervenants

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Le ms., exécuté pendant le premier quart du XIe siècle, est originaire de l’abbaye bénédictine de la Sainte-Trinité de Fécamp. Au f. 158v, ex-libris du XIe s. : « Liber sancte Trinitatis, si quis furatus fuerit vel abstulerit penas in presenti [et in futuro, nisi illum restituerit add. alia manu], exsolvat ».
    Dans un premier catalogue de livre de l’abbaye, rédigé vers le milieu du XIe s. et conservé dans le ms. Rouen, Bib. mun., 1417 (U 45), f. 55v, le manuscrit est identifié comme « Effrem liber I » et tient la place de l’item 47. Dans un autre catalogue de livres de la même abbaye, rédigé vers la fin du XIIe s. et conservé dans le ms. BnF, latin 1928, f. 180r, le ms. est encore identifié comme « Liber Effrem » et tient la place de l’item 69.
    Du XIIe s. sont aussi les mentions de prénoms ajoutées au f. 153v : « Hunbertus, Maria », et au f. 154r : « Nomina fratrum Novillae : Godefredus, Susanna, Gislebertus, Balduinus, Bertreda, Godefredus, Ivelinus, Amalb[er]tus ».
    Vers 1614-1617, le ms. entra dans la collection de Jean Bigot (1588-1645), seigneur de Somménil et de Cleuville, conseiller au Parlement de Rouen et bibliophile passionné. Au contre-plat supérieur, ex-libris gravé de Jean Bigot avec la cote « B. 2 ».
    À la mort de Jean Bigot, ce sont ses héritiers qui reprennent la bibliothèque : d’abord son fils Émeric Bigot (m. 1689), ensuite Robert Bigot (m. 1692). Finalement, en 1706, la collection fut vendue par des libraires parisiens (Boudot, Osmont et Gabriel Martin). Le présent ms. est l’item 38 du catalogue publié en 1706 (cf. aussi la note au recto du premier feuillet de garde antérieure : « Codex Bigotianus 38 »). Ce fut le bibliothécaire du roi, l’abbé de Louvois, qui se chargea d’acquérir, lors de la vente, la presque totalité de cette collection exceptionnelle pour l’histoire de la Normandie. Le manuscrit entra ainsi dans la bibliothèque royale sous la cote « Regius 3961.3 » (cf. la note au recto du premier feuillet de garde supérieure).

    Ce manuscrit a servi de modèle aux manuscrits de Rouen, Bib. mun., 488 (Jumièges) et Avranches, Bib. mun., 57 (Mont Saint-Michel).

Vie du livre

Sources des données