Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 459

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q63954

  • Titre attesté :
    • Hugo de Sancto Caro. — Bernardus Claraevallensis. — Ricardus Praemonstratensis. — Odo Cameracensis. — Hildebertus Cenomanensis.
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 459
    • Paris. BnF, Latin 459
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Hugues de Saint-Cher (1190?-1263) | Bernard de Clairvaux (saint, 1090?-1153) | Odon de Cambrai (1060-1113) | Hildebert de Lavardin (1056-1133)
  • Date de fabrication :
  • Décoration :
    • Initiales émanchées, à filigranes et antennes rouges et bleus avec décors végétaux et motifs rouges et bleus dans les filigranes respectivement bleus et rouges (f.1a, D, 55 mm ; f. 2vb, P, 120 mm ; f. 116a, B, 45 mm ; f. 117b, U, 40 mm ; f. 172b, D, 65 mm ; f. 173a, O, 45 mm ; f. 202vb, D, 35 mm [f. 172 et 173 d’une autre facture que les autres initiales]). Initiales rouges (sobres) de 2 ou 3 lignes à chaque début de chapitre ; initiales vertes de 1 et 2 lignes (f. 199v-200). Rubriques ; texte souligné. Titre courant, dans la marge haute, peint en rouge « para//bole » (f.2v-115), « eccla//stes » (f.116-120v, 157-172), « can//tica » (f.172v-180v) ; remplacé par mine de plomb sur certains cahiers ; dans la marge basse, n° de chapitre du livre commenté, à l’encre ou peint en rouge, souvent doublé de l’indication à la mine de plomb en chiffres arabes.
  • Support : Parchemin.
  • Composition :
    • I et 216 feuillets
  • Format :
    • 330 × 260 mm.
  • Aspects codicologiques :
    • 2 ff. de garde anciens et 20 cahiers de 12 ff., sauf le cahier 17 de 14 ff. (ff. 193-206, avec 199=|=200), sauf le cahier 18 de 6 ff. (ff. 207-212 : 207=212, 208=211, 209=|=210) ; sauf le cahier 19 de 3 ff. (f. 213-215) et le cahier 20 de 2 ff. (216=217). Lacune entre f. 206 et f. 207 (foliotation ancienne passe de CCV à CCLXVII). — Signatures en grands chiffres romains avec 4 points et signe « 9 ». — Pas de réclame. — Foliotation ancienne à la mine de plomb (I-XXXVII, XXXIX-LXXXIII, [f. LXXXIIIbis], LXXXIIII-LXXXIX, XC, IXC, VIIIC-IC, C-CXLIIII, [f. CXLIIIIbis], CXLV-CLXXXIX, CXC, CIXC, CVIIIC-CIC, CC-CCV, CCLXVII-CCLXIX, CCLXXX-CCLXXXVI [en parallèle à CXC-CCV, il y a une série barrée, car fautive : CLXXXX-CLXXXIX, CXC-CIIIIC]) ; ancienne à l’encre : même foliotation que la précédente (passage de XXXVII à XXXIX, f. LXXXIIIbis folioté IIIIXXIIII, mais les ff. suivants, d’abord foliotés IIIIXXV-IIIIXXXIX ont été corrigés par grattage ou par l’encre ; l’accord revient au f. 117 ; ancienne à l’encre (f. 116-172 [=Eccli] « II-LVIII » ; f. 172-199 [=Cant.] « I-XXVIII ») ; foliotation moderne (encre) : I, 1-216.
    • I et 216 feuillets. 330 × 260 mm.
  • Réglure :
    • Piqûres int. et ext. — Réglure encadrante à la mine de plomb ; justification : 228 x 152 mm
  • Reliure :
    • Demi-reliure à dos de chagrin rouge au chiffre de Louis-Philippe ; titre doré « HUGONIS DE S. THEODORICO COMMENTARIUS IN LIBROS SALOMONIS »
  • Estampille :
    • Estampilles Josserand-Bruno type 5 : f. 1, 216v

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1a-206va : Hugo de Sancto Caro, Postillae in libros Salomonis (Prov., Eccl., Cant.) :
    f. 1a-2va : [In prologum Hieronymi Stridonensis in libros Salomonis] (Stegmüller, Rep.bibl. n°3677 [recense ce ms.] ; Kaeppeli-Panella n°1989 ; ms. signalé dans Hauréau, Notices…, t. I, p. 21 ; éd. HSC, Opera [1621], t. III, f. 2a-3vb) : « Incipit prologus magistri Hugonis Jacobite super quinque libros Salomonis. Dicit Ecclesiasticus XXXIX° B. ‘Occulta proverbiorum exquirit sapiens et in absconditis parabolarum conversabitur’ (Eccli. 39,3). Duplicem vitam bonorum nobis commendat Ecclesiasticus in hiis verbis, quam etiam dominus figuraliter commendavit …-… suum saporem servaverunt » ;
    f. 2vb-115va : Hugo de Sancto Caro, In librum Proverbiorum (Stegmüller, Rep.bibl. n°3677 ; éd. HSC, Opera [1621], t. III, f. 4va-70b) : « Parabole Salomonis filii David regis Israel. Suple hee sunt …-… cujuslibet clausule sequentis illam. Quod manifestum est cuilibet inspicere volenti. Expliciunt Proverbia Salomonis ».
    f. 115va-vb : Bernardus Claraevallensis, [Epist. 113] Epistola ad Sophiam (incompl.) (P.L. 182, 256-258c ; éd. SBO, t. 7, p. 287-290) : « Bernardus abbas de Claravalle, Sophie virgini virginitatis servare titulum, apprehendere fructum. Fallax gloria et vana est pulchritudo …-… mendicantibus pulcritudinem alienam, nisi perdiderint suam, nativo quippe et interno se » ;
    f. 116a-172b : Hugo de Sancto Caro, In librum Ecclesiasten (Stegmüller, Rep.bibl. n°3679 ; éd. HSC, Opera [1621], t. III, f. 70va-105vb) : « ‘Beatus vir cujus… quem posuit’ (Ps. 83,6). Hoc intelligitur communiter de quolibet fideli …-… [prol. ; f. 117b, liber : « Verba ecclesiastes racionatoris filii david : in hoc notatur paterna dignitas … »] … ut dicit Gregorius ut caret intentione pie utilitatis aut ratione juste necessitatis. ‘Sive bonum, sive malum sit’ quod factum est suple. Explicit liber Ecclesiastes ».
    f. 172b-199b (l. 5) : Hugo de Sancto Caro, In Canticum (avec prol. ; I, 1 – IV, 8 : incompl. de la fin) (Stegmüller n°3682 ; éd. HSC, Opera [1621], t. III, f. 106a-125vb) : « Incipit prologus super Cantica canticorum. ‘Deus in gradibus ejus cognoscetur’ (Ps. 47,4) : ita dicit alia editio, ubi nostra habet ‘Deus in domibus ejus cognoscetur’. Sunt autem tres illi gradus …-… [prol. ; f. 173a, Cant. 1,1 : « Incipiunt cantica. Osculetur me, Deus pater, osculetur oris sui, id est in unione filii sui, vel sic … »] …-… [Cant. 4,8] per se ad invicem aperatis et ‘macula’ culpe mortalis, ‘non est in te’ in quo est macula non est membrum ecclesie. Sequitur : ‘Veni de Libano sponsa mea, veni de Libano’ ».F. 199a (marge inf.) : [nota scribae] : « Hic deficit medietas Canticorum, vel amplius ».

    F. 199va-200vb : [Ricardus Praemonstratensis = PS. Johannes Cornubiensis, Expositio canonis missae (= Libellus de canone mystici libaminis)] (P.L. 177, 455-470) : « In virtute sancte crucis et in sacramento altaris agna est convenientia et magna efficatia …-… Salutari hostia post mortem non indigebimus, si ante mortem hostia deo ipsi fuerimus » ; cf. G. Macy, « A bibliographical note on Richardus Praemonstratensis », dans Analecta Praemonstratensia, t. 52, 1976, p. 63-69 [attr. à Ricardus Praemonstratensis, abbé d’Alnwick en 1167, à ne pas confondre avec Richard de Wedinghausen].

    F. 200vb-206va (l.15) : [Odo Cameracensis, Expositio in canonem missae] (P.L. 160, 1055-1070) : « ‘Te igitur, clementissime pater, etc.’ Quia dignum et justum est nos agere tibi gratias, te igitur …-… capitulorum principia, primo visu se offerant intuentibus et cola et commata confusis distinctionibus non conturbent ».

    F. 207a-210vb : [PS. Robertus Sorbonnensis, Explanationes in prologos sancti Hieronimi] (expositions des prologues bibliques extraites des Glossae in divinos libros attribuées à Robert de Sorbon : CPPM II, 2412 ; Stegmüller, Rep.bibl. n°7486 ; BHM 990) ; cf. N. Beriou, « Robert de Sorbon », dans Dict.Spi., t. 13, col. 822 ; cf. J. J. Contreni (J. J.), « The biblical glosses of Haimo of Auxerre and John Scottus Eriugena », dans Speculum, t. 51, 1976, p. 411-434, à la p. 417 [note 32 : liste de 18 mss. avec ce texte ; ce ms. est recensé, on peut ajouter le ms. Paris, Bibl. nat. de France, lat. 14432] :
    f. 207a-va : [De verbo ‘prologus’] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10503 [d’après ce ms. et le ms. lat. 14432]) : « Prologus grece, latine prolocutio sive prefatio. Logos etenim dicitur sermo sive locutio. Idem est et proemium … non prophetaverunt, carismata id est dona » ;
    f. 207va-208b : [De praefatione Hieronymi Stridonensis in Pentateucum ad Desiderium] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10504) : « ‘Desiderii proprium nomen’. Desiderius vocabatur episcopus, quidam familiaris beati Jeronimi …-… alii interpretatio sermonum » ;
    f. 208va : [De prologo Josue] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10505) : « ‘[S]icut amici mei criminantur’. Amicos suos vocat inimicos …-… ab utilitate scribendi devocare nitebantur » ;
    f. 208va-209a : [De prologo Regum] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10506) : « [add. alia manu : ‘De prologo Regum’] ‘Viginiti et duas esse litteras Hebreorum’. Juxta quem numerum litterarum …-… qui libri in auctoritatem sint recipiendi » ;
    f. 209ab : [De prologo Isaie] (Stegmüller n°10507) : « [add. alia manu : ‘De prologo Ysaie’] ‘Nemo cum prophetas’. Quedam scripture apud Hebreos …-… manum ad interpretandum aptabat » ;
    f. 209b : [De prologo Hieremie] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10508) : « [add. alia manu : ‘De Jeremia prologus’] ‘Virginitate sua euvangelicum virum Christi ecclesie dedicans’. Iheremias …-… de hoc libro nonnulla presumit » ;
    f. 209b : [De prologo Ezechielis] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10509) : « [add. alia manu : ‘De prologo Iezechi[el]’] Hiezechielis quoque liber per cola et commata scriptus est, ut manifestiorem …-… cibum quem digni sunt recipientes » ;
    f. 209va : [De prologo Osee] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10510) : « [add. alia manu : ‘De prologo Osee’] Osee commaticus est et per sententias loquens … inde syncronum contemporalis » ;
    f. 209va-vb : [De prologo Job] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10511) : « [add. alia manu : ‘De prologo Job’] Scematismenos. Scema dicitur figura, inde liber iste dicitur scematismenos …-… unciam argenti auri que in se habentibus » ;
    f. 209vb : [De prologo in libros Salomonis] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10512) : « [add. alia manu : ‘De prologo Salomonis’] ‘Tridui opus nostro nomini consecravi’. Quod mirabile … in pane ejus » ;
    f. 209vb-210a : [De prologo Danielis] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10513) : « [add. alia manu : ‘De prologo Danielis’] Unam Hieremie perycopen, id est unam precisionem …-… in alveolo ab angulo dicitur, fer prandium in Babilone » ;f. 210b : [De prologo Paralipomenon] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10514) : « Cum pro varietate egionum diversa ferantur exemplaria diversorum videlicet interpretum …-… veritatem scripturarum interpretando rimetur » ;
    f. 210va-vb : [De prologo Esdrae] (Stegmüller, Rep.bibl. n°10515) : « [F]rustra autem ut ait quidam niti nec aliud fatigando …-… eorum animos contra eum in iracundiam accendit » ;

    f. 210vb-211a : [PS. Isidorus Hispalensis, Testimonia patrum, cap. 8] (CPL 0385+ ; CCSL 108D (A. Lehner, 1987), p. 55-127) : « Stultissimum est docere quod noverit ille quem doceas. Melius est nescire …-… Petalum est tenuissimum auri folium, id est et bractesi » ;
    f. 211ab : [De meditatione] : « Quotiens Deum cogitare volumus, minus utique volumus …-… tractatum Domino adjuvante veniremus » ;
    f. 211b-212va : [Symbolum de Trinitate] : « Credo sacrosancte divinitatis eternam unitatem. Credo in eadem unitate coeternam trinitatem. Creator etenim omnium est Deus …-… gaudere et beate vivere mereamur in omni seculorum tempore. Amen. [add. alia manu : ‘Explicit tractatus de trinitate’] ».

    F. 212va-216a : [Hildebertus Cenomanensis, Versus de mysterio missae] (P.L. 171, 1177-1192, avec variantes) ;
    Dans la suite, les numéros des poèmes en chiffres arabes renvoient aux éditions de A. B. Scott et les chiffres romains à la P.L. Quand les poèmes ont été édités séparément par A. B. Scott, il a été jugé inutile de donner le titre de la P.L.
    « Scribere proposui quid mistica sacra piorum missa representet …-… [f. 213b, l.3 ; P.L. 177, 1181a] Abscessit modicum, terque precatus ait, Hiis precibus veluti labiorum victima quedam …-… [f. 213b, l. 15 ; P.L. 177, 1181b] Jam ter humi strato contritio cordis et ille / [f. 213b, l. 16 ; P.L. 171, 1190a] Non nisi cum jam sol occubuisset erat, Ecclesie Christus quam non abeundo reliquit …-… [f. 213va, l. 40 ; P.L. 177, 1191c] Apte nos patimur dona dicata Deo / [f. 213vb, l. 1 ; P.L. 171, 1181b] Sanguineus sudor, crux fuit ante crucem, Jam tunc anxietas finem spondentibus umbris …-… [f. 215vb, l. 41 ; P.L. 177, 1190a] Ipse tamen mundus eadem sic jussa cavebant / [1 l. vac.] / [P.L. 177, 1191c] Nam tres ecclesie sunt partes, una laborat, [f. 216a] In terris, partem jam ovet alta quies …-… [P.L. 177, 1192b] Cum pater ad dexteram sedit et explet opus ».

    F. 216a (l. 35-40) : [Hildebertus Cenomanensis, Carmen minus n°21 = ? Petrus Pictor, De tribus missis] (P.L. 171, 1198b ; A. B. Scott, Hildeberti Cenomannensis episcopi carmina minora, Leipzig : Teubner, 1969, p. 10) : « In Natale sacrosancte sollempnia misse … Nox, aurora, dies, umbra, figura Deus » ; cf. . Hauréau, « Notice sur les mélanges poétiques d’Hildebert de Lavardin », dans Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale et autres bibliothèques (…), t. 28.2, 1878, p. 289-448, aux p. 357-362 ; L. van Acker, « Ein vorläufiges Handschriftenverzeichnis der Gedichte des Petrus Pictor », dans Mittellateinisches Jahrbuch, t. 5, 1968, p. 300-306 [ms. recensé à la p. 304, n°125]) ;
    f. 216a (l. 41) – 216b (l. 30) : [Carmen minus n°45] (P.L. 171, 1192d-1194a ; A. B. Scott, A. B. Scott, Hildeberti Cenomannensis…, éd. cit., p. 35-36) : « Tollimur e medio fatis urgentibus omnes …-… [f. 216b, l. 21 ; P.L. 177, 1193b] Hostia pro justis, laus est pro justificandis, Mentio pro reliquis caus agit alterius, Fit cibus hic ex pane caro Deus ex elemento … Fit cibus ipse caro, panis ymago manet » ;
    f. 216b-va : [Carmen minus 39IV] (P.L. 171, 1193d-1196a ; A. B. Scott, Hildeberti Cenomannensis…, éd. cit., p. 30-32) : « Melchisedech Domino panem vinumque litavit, Christus idem statuens, pactum vetus evacuavit …-… [f. 216va, l.15] Ordo sacer, bona traditio, pia victima panis / Unde procul facinus, procul horror et usus inanis / Decretum felix nova virtus, utile sacrum … [f. 216va, l. 24] Ad propriumque caput tria sacramenta redisse ».
    f. 216va : [Cur Deus homo = Carmen P.L. LII = Carmen minus 40] (P.L. 171, 1406c ; . Hauréau, « Notice sur les mélanges poétiques d’Hildebert de Lavardin », dans Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale et autres bibliothèques (…), t. 28.2, 1878, p. 289-448, aux p. 324-325 (= id., Les mélanges poétiques d'Hildebert, Paris, 1882) [ms. signalé] ; A. B. Scott, Hildeberti Cenomannensis…, éd. cit., p. 32) : « Ade peccatum que conveniens aboleret … Angelus exultat, homo gaudet, tartara merent ».

    F. 216vb : [Hildebertus Cenomanensis, Biblica Epigramma] (éd. A. B. Scott, D. F. Baker, A. C. Rigg, « The biblical epigrams of Hildebert of Le Mans : a critical edition », dans Medieval Studies, t. 47, 1985, p. 272-316 [ms. « P »], ci-après A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit.) ; cf. A. Wilmart, « Le florilège de Saint-Gatien : contribution à l’étude des poèmes d’Hildebert et de Marbode », dans Revue bénédictine, t. 48, 1936, p. 147-181 [descr. sommaire du ms. à la p. 149, note 1 (suppose que la fin est mutilée)] ; A. B. Scott, « The biblical allegories of Hildebert of Le Mans », dans Sacris Erudiri, t. 16, 1965, p. 404-424 [ms. sigle P à la p. 420, avec descr. sommaire] :
    f. 216vb (l. 1-5) : [Biblicum Epigramma 67] (P.L. 171, 1194ab ; éd. A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 310) : « Est ratio quod pars altaris dextera misse … Nostra fides et erunt sub mundi fine fideles » ;
    f. 216vb (l. 6-9) : [Carmen P.L. LIII = Biblicum Epigramma 68 (versio brevior)] (P.L. 177, 1280b ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 311) : « Tres partes facte de Christi corpore signant … Marthyrium, calicem, gustant in carne fideles ».
    f. 216vb (l. 10-19) : [Carmen P.L. CXXXIV = Biblicum epigramma 44] (P.L. 177, 1440bc [d’après ce ms.] ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 311) : « Trinus in ecclesia viget ordo notatus in [istis] … ille coronam » (les lignes 10 à 36 ne sont divisées par aucun pied-de-mouche) ;
    f. 216vb (l. 20-23) : [Carmen P.L. CXXXIV = Biblicum epigramma 26] (P.L. 177, 1440bc [d’après ce ms.] ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 289) : « Celum factum firmamentum … dilabitur alter » ;
    f. 216vb (l. 24-36) : [Carmen P.L. CXXXIV = Biblicum epigramma 52] (P.L. 177, 1440bc [d’après ce ms.] ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 303) : « Archa Noe sursum fuit arta … Ecclesie quo perveniens nichil appetit ultra » ;
    f. 216vb (l. 37-40) : [Biblicum epigramma 58] (P.L. 171, 1277d ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 306) : « Hostia turturis atque columbe mystica res est …Sic accepta Deo, sic fies hostia sancta » ;
    f. 216vb (l. 41-44) : [Carmen P.L. CXXXI = Biblicum epigramma 65] (P.L. 177, 1439d-1440a ; A. B. Scott et al., « The biblical epigrams… », art. cit., p. 309) : « Ut capitis tonsura docet, rex atque sacerdos … Qui subtus remanent sunt ipsa corona capilli ».

    Ce manuscrit a servi à l’édition des œuvres d’Hildebert du Mans par Antoine Beaugendre, de la Congrégation de Saint-Maur, où plusieurs passages sont édités « E ms. Colbert., n. 1367 ». Cette édition est reprise (et refondue) par J. J. Bourassé pour la Patrologie latine de J.-P. Migne. A. Wilmart pense que ce manuscrit est incomplet de la fin. (cf. Revue bénédictine. t. 48, 1936, p. 149). Cela n’est pas certain : il semble au contraire que le dernier feuillet a été ajouté pour achever la transcription des poèmes d’Hildebert de Lavardin.

Intervenants

Autres intervenants

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Ce manuscrit a fait partie des collections de la bibliothèque de l'abbaye de Fontenay. Au f. 1, cote XIIIe s. : « bi », mine de plomb puis encre avec 4 points. L'ex-libris et la cote du XVe siècle ne sont plus visibles au f. 216v (feuillet mutilé).
    Il a ensuite appartenu à Colbert, avant d'entrer dans la bibltiothèque royale en 1732.

Source des données