Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 248 (1)

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q62976

  • Nom d'usage :
    • bible de philippe le bel
  • Titre attesté :
    • Biblia Philippi Pulchri, regis Francorum, vol. I
  • Autre forme de la cote :
    • Département des manuscrits, Latin, 248
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 248 (1)
    • Paris. BnF, Latin 248 (1)
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Support : parchemin / Parchemin très fin
  • Reliure :
    • Reliure de velours rouge sur ais de bois, écu aux armes du duc de Berry peint sur les tranches dorées.
  • Estampille :
    • Aux f. 2 et 545v : estampille de la « Bibliothèque nationale » (après 1870) correspondant au modèle Josserand-Bruno, pl. XXIV, fig. 42

Manifeste IIIF

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • F. 1-544. Vetus Testamentum [du Livre de la Genèse à l’Ecclesiasticus ; début de la Prophétie d’Isaïe : Texte de la Vulgate avec prologues]

    F. 2-7v. [Lettre de saint Jérôme à Paulinus]. « Incipit epistola sancti Jeronimi presbiteri ad Paulinum de omnibus divine hystorie libris (rubr.) ». « Frater Ambrosius michi tua munuscula perferens detulit simul et suavissimas litteras …-… facille contempnit omnia qui se semper cogitat esse moriturum (Hieronymus, Epistola 53, ad Paulinum presbyterum, éd. Stegmüller, Repertorium Biblicum, I, 284). – F. 7v-8v. [Prologue]. « Incipit prologus sancti Jeronimi presbiteri in Penthateucum (rubr.) ». « Desiderii mei desideratas accepi epistulas qui quodam presagio futurorum cum Daniele sortitus est nomen …-… orationibus juves, quod possim eodem spiritu quo scripti sunt libri, in latinum eos transferre sermonem » (Hieronymus, Praefatio in Pentateucum ad Desiderium, Stegmüller, Repertorium Biblicum, 284, 285). « Explicit prologus. Incipit Liber Genesis (rubr.) ».

    F. 8v-47v. [Liber Genesis]. « In principio creavit Deus celum et terram …-… et conditus aromatibus. Repositus est in loculo in Egipto ». « Explicit Liber Geneseos. Incipit Ellesmoth, id est Exodus (rubr.) ».

    F. 47v-79. [Liber Exodi]. « Hec sunt nomina filiorum Israel …-…videntibus populis Israel per cunctas mansiones suas ». « Explicit Exodus. Incipit Leviticus (rubr.) ».

    F. 79-101. [Liber Leviticus]. « Vocavit autem Moysen, et locutus est et Dominus de tabernaculo testimonii dicens …-… Hec sunt precepta que mandavit Dominus Moysi, et ad filios Israel, in monte Synai ». « Explicit Liber Levitici. Incipit Liber Numeri (rubr.) ».

    F. 101-131v. [Liber Numeri]. « Locutus est Dominus ad Moysen in deserto Synai in tabernaculo federis …-… judicia que precepit Dominus per manum Moysi ad filios Israel in campestribus Moab super Jordanem contra Jericho ». « Explicit Liber Numeri. Incipit Adabarim qui Deuteronomius prenotatur (rubr.) ».

    F. 131v-161. [Liber Deuteronomii]. « Hec sunt verba que locutus est Moyses ad omnem Israel, trans Jordanem in solitudine campestri, contra mare Rubrum …-… et cunctam manum robustam magnaque mirabilia, que fecit Moyses coram universo Israel ». « Explicit Liber Deuteronomii. Incipit prologus (rubr.) ».

    F. 161-181. [Liber Josue]. F. 161-162 [Prologue]. « Tandem finito Pentatheuco Moysi velut grandi fenore …-… mortiferos syrenarum cantus surda debeamus aure transire » (éd. Stegmüller 311). – F. 162-181. [Texte]. « Et factum est post mortem Moysi, servi Dei, ut loqueretur Dominus ad Josue …-…et sepelierunt eum in Gabaa (th : cancellé à l’encre rouge) Finees et filii ejus, que data est ei in monte Effraim ». « Explicit Liber Josue. Incipit Liber Judicum (rubr.) ».

    F. 181-200. [Liber Judicum]. « Post mortem Josue, consuluerunt filii Israel Dominum, dicentes …-… In diebus illis non erat rex in Israel, sed unusquisque quod sibi rectum videbatur hoc faciebat ». « Explicit Liber Judicum. Incipit Liber Ruth (rubr.) ».

    F. 200-202v. [Liber Ruth]. « In diebus unius judicis, quando judices preerant, facta est fames in terra …-… Booz genuit Obeth. Obeth genuit Ysai. Ysai genuit David regem ». « Explicit Ruth. Incipit prologus in primo Libro Regum (rubr.) ».

    F. 202v-298v. [Libri Regum]. F. 202v-204. [Prologue]. « Viginti et duas litteras esse apud hebreos…-… obmutui et humiliatus sum et silui a bonis » (Stegmüller 323). « Explicit prologus. Incipit primus Liber Regum (rubr.) ». – F. 204-230v. [Liber Regum Ius]. « Fuit vir unus de Ramathaim Sophim, de monte Effraym …-… Et tulerunt ossa eorum et sepelierunt in nemore Jabes, et jejunaverunt septem diebus ». « Explicit primus Liber Regum. Incipit secundus (rubr.) ». – F. 230v-251. [Liber Regum IIus]. « Factum est autem, postquam mortuus est Saul …-… Et repropiciatus est Dominus terre, et cohibita est plaga ab Israel ». « Explicit secundus Liber Regum. Incipit Liber tercius Regum (rubr.) ». – F. 251-275v. [Liber Regum IIIus]. « Et rex David senuerat, habebatque etatis plurimos dies …-… et irritavit dominum Deum Israel, juxta omnia que fecerat pater ejus ». – F. 275v-298v. [Liber Regum IVus]. « Incipit Liber Regum .IIII.us (rubr.) ». « Prevaticatus est autem Moab in Israel, postquam mortuus est Achab …-…Annonam quoque constituit et sine intermissione, que et dabatur ei a rege per singulos dies, omnibus diebus vite sue ». « Explicit .IIII.us Liber Regum. Incipit prologus in Paralipomenon (rubr.) ».

    F. 298v-348. [Libri Paralipomenon]. F. 298v-299v. [Prologue]. « Si .LXX. interpretum pura et ut ab eis …-… michimet ipsi et meis juxta hismenium canens, si aures surde sunt ceterorum » (Stegmüller 328). – F. 299v-320. [Liber Paralipomenon primus]. « Incipit Liber Paralipomenon primus (rubr.) ». « Adam, Seth, Enos, Chaynan, Malalehel, Jared, Enoch, Mathusale, Lamec, Noe …-… et temporum que transierunt sub eo, sive in Israel sive in cunctis regnis terrarum ». « Explicit .I.us Paralipomenon. Incipit prologus in secundo Libro Paralipomenon (rubr.) ». – F. 320-347v. [Liber Paralipomenon secundus]. F. 320-321. [Prologue]. « Eusebius Jeronimus Domnioni et Rogatiano …-… et in Hebreis voluminibus non legatur » (Stegmüller 327). F. 321-347v. [Texte]. « Incipit Liber secundus Paralipomenon (rubr.) ». « Confortatus est ergo Salomon, filius David …-…Quis ex vobis est in omni populo ejus ? Sit Dominus Deus suus cum eo, et ascendat ». « Explicit Liber Paralipomenon secundus. Incipit oratio Manasse regis Juda (rubr.) ». – F. 347v-348. [Oratio Manasse]. « Omne Deus omnipotens, nostrorum, Abraam, Ysaac et Iacob et semini eorum iusto …-… et laudabo te semper omnibus diebus vite mee, quoniam te laudat omnis virtus celorum et tibi est gloria in secula seculorum, Amen ».

    F. 348-379. [Libri Esdrae]. F. 348-356. [Liber Esdrae Ius]. F. 348r-v. [Prologue]. « Incipit prologus in primo Libro Esdre (rubr.) ». « Utrum difficilius sit facere …-… magis vestra caritate provocabor ad studium, quam illorum detractione et odio deterrebor » (Stegmüller 330). « Explicit prologus. Incipit Liber primus Esdre (rubr.) ». – F. 348v-356. [Texte]. « In anno primo Cyri regis Persarum ...-…et fuerunt ex eis mulieres que pepererant filios ». « Explicit Liber Esdre Incipit Liber Neemie (rubr.) ». – F. 356-367. [Liber Neemiae (Liber Esdrae IIus)]. « Verba Neemie, filii Helchie. Et factum est in mense casleu …-…Memento mei, Deus meus, in bonum ». « Explicit Liber Neemie. Incipit Liber Esdre secundus (sic pro tercius) (rubr.) ». – F. 367-379. [Liber Esdrae IIIus]. « Et fecit Josias Pascha in Jerosolimis Domino et imolavit Phase …-…Et congregati sunt universi in Jerusalem celebrare leticiam, secundum testamentum Domini Dei Israel ». « Explicit .II.us (sic) Liber Esdre. Incipit prologus in Libro Thobie (rubr.) ».

    F. 379-386v. [Liber Tobiae]. F. 379. [Prologue]. « Chromatio et Helyodoro episcopis Jeronimus presbiter, salutem in Domino …-…cum gratum vobis didicero me quod jubere dignati estis complesse » (Stegmüller 332). « Explicit prologus. Incipit Liber Thobie (rubr.) ». – F. 379-386v. [Texte]. « Tobias ex tribu et civitate Neptalim …-… ita ut accepti essent tam Deo quam hominibus et cunctis habitantibus terram ».

    F. 386v-397. [Liber Judith]. F. 386v-387. [Prologue]. « Incipit prologus sancti Jeronimi presbiteri in Libro Judith (rubr.) ». « Apud Hebreos Liber Judith inter agyographa legitur …-… ut invictum ab omnibus hominibus vinceret et insuperabilem superaret » (Stegmüller 335). – F. 387-397. [Texte]. « Incipit Judith (rubr.) ». « Arphaxat itaque, rex Medorum, subjugaverat multas gentes …-… et colitur a Judeis ex illo tempore usque in presentem diem ».

    F. 397-406v. [Liber Esther]. F.397. [Prologue]. « Incipit prologus in Librum Hester (rubr.) ». « Librum Hester variis translationibus constat esse viciatum …-… Nos enim juxta morem Hebreorum ordinem prosequi etiam in hoc interpretum editione maluimus ». » (Stegmüller 341). – F. 397-406v. [Texte]. « Liber Hester (rubr.) ». « In diebus Assueri qui regnavit ab India usque Ethiopiam …-… et sic deleatur, ut non solum hominibus sed etiam bestiis invia sit in sempiternum, pro exemplo contemptus et inobediencie ». « Explicit Liber Hester. Incipit prologus in Libro Job (rubr.) ».

    F. 406v-427. [Liber Job]. F. 406v-408. [Prologue]. « Cogor per singulos scripture divine libros …-… magis utile quod ex odiio meo ecclesiis Cristi venturus ratus quam ex aliorum negocio » (Stegmüller 344). « Explicit prologus. Incipit Liber Job (rubr.) ». – F. 408-427. [Texte]. « Vir erat in terra Hus nomine Job …-… et mortuus est senex et plenus dierum ». « Explicit Job. Incipit Liber hymnorum vel Soliloquiorum prophete de Christo (rubr.) ».

    F. 427-472v. [Liber Psalmorum].

    F. 473-489v. [Liber Proverbiorum]. F. 473r-v. [Prologue]. « Incipit prologus in Proverbiis Salomonis (rubr.) ». « Jungat epistula quos jungit sacerdotium …-… commendata teste suum saporem servaverint » (Stegmüller 457). – F. 473v-489v. [Texte]. « Incipiunt Proverbia Salomonis (rubr.) ». « Parabole Salomonis, filii David, regis Israel, ad sciendam sapienciam et disciplinam …-… Date ei de fructu manuum suarum, et laudent eam in portis opera ejus ». « Expliciunt Parabole Salomonis. Incipit prologus in Libro Ecclesiastes (rubr.) ».

    F. 489v-495. [Liber Ecclesiastes]. F. 489v. [Prologue]. « Memini me hoc ferme quinquennio …-… fonte veritatis obmisso, opinionum rivulos consectarer » (Stegmüller 462). « Explicit prologus. Incipit Liber Ecclesiastes (rubr.) ». – F. 489v-495. [Texte]. « Verba Ecclesiastes filii David, regis Jerusalem : Vanitas vanitatum …-…Et cuncta que fiunt adducet Deius in judicium pro omni errato, sive malum sive malum sit ».

    F. 495-498. [Canticum canticorum]. « Incipiunt Cantica canticorum (rubr.) ». « Osculetur me osculo oris sui …-… Fuge, dilecte mi, et assimilare capree, hynnuloque cervorum super montes aromatum ». « Expliciunt Cantica canticorum. Incipit prologus in Libro Sapiencie (rubr.) ».

    F. 498-509v. [Liber Sapientiae]. F. 498. [Prologue]. « Liber Sapiencie apud Hebreos nusquam est …-… qui est sapiencia patris et passio evidenter exprimitur » (Stegmüller 468). – F. 498-509v. [Texte]. « Incipit Liber Sapiencie (rubr.) ». « Diligite justiciam qui judicatis terram …-… et non despexisti, in omni tempore et in omni loco assistens eis ».

    F. 509v-540v. [Liber Ecclesiastici]. F. 509v-510. [Prologue]. « Incipit prologus in Libro Ecclesiastici (rubr.) ». « Multorum nobis et magnorum per legem …-… qui secundum legem Domini proposuerunt vitam agere ». – F. 510-540v. [Texte]. « Incipit Liber Ecclesiasticus (rubr.) ». « Omnis sapiencia a Domino Deo est …-… Et dabit vobis mercedem vestram in tempore suo ».

    F. 540v-544. [Prophetia Isaiae :chap. I-VI, 6]. F. 540v-541. [Prologue]. « Nemo cum prophetas versibus viderit …-…. ne Judei de falsitate scripturarum ecclesiis ejus diucius insultarent ». (Stegmüller 482). – F. 541v-544v. [Texte]. « Visio Ysaie, filii Amos, quam vidit super Judam et Jerusalem …-…et volavit ad me unus de se[raphin …]

Textes du manuscrit

Source des données : Europeana regia

Bible [latin].

  • Œuvre associée : Bible

Source des données : Mandragore

Enluminures et décors

Anciennement dans

Notes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Décoration:

    Légendes d’après la base mandragore.bnf.fr
    F. 2 (Prologue): saint Jérôme écrivant ; au bas de la page : armes de Jean de Berry supportées par deux ours, peintes du vivant du duc. – F. 8v (Genèse) : Création (en sept registres superposés verticalement supportés par deux anges agenouillés). – F. 47v (Exode) : Hébreux à Mara. – F. 79 (Lévitique) : sacrifice. – F. 101 (Nombres) : Moïse et le buisson ardent. – F. 131v (Deutéronome) : Moïse mettant la loi dans l'arche. – F.162 (Josué) : Josué et Dieu. – F. 181 (Juges) : Dieu et Hébreux. – F. 200 (Ruth) : Élimélek et sa famille (2 scènes). – F. 204 (Livre des Rois, I) : sainte Anne priant. – F. 230v (Livre des Rois, II) : mort de l'amalécite. – F. 251 (Livre des Rois, III) : David et Abishag. – F. 275v (Livre des Rois, IV) : chute d'Ochozias. – F. 299v (Paralipomenon, I) : Hébreux. – F. 321 (Paralipomenon, II) : Salomon sacrifiant. – F. 348v (Esdras, I) : reconstruction du temple (-537) : scène en deux registres. – F. 356 (Néhémie) : Néhémie et Artaxerxès. – F. 367 (Esdras, III) : aspersion de l'autel. – F. 379 (Tobit) : Tobit aveuglé par l'oiseau. – F. 387 (Judith) : mort d'Holopherne. – F. 397 (Esther) : Esther et Assuérus (en deux registres). – F. 408 (Job) : Job, son épouse et amis. – F. 427 (Ps. 1) : David musicien. – F. 437v (Ps. 38) : David montrant sa bouche. – F. 442 (Ps. 52) : fou. – F. 446v (Ps.68) : David dans l'eau. – F. 452 (Ps. 80) : David musicien. – F. 457 (Ps. 97) : chantres au lutrin. – F. 462 (Ps. 109) : Trinité. – F. 473v (Proverbes de Salomon) : Salomon et Roboam. – F. 489v (Ecclésiaste) : Salomon enseignant. – F. 495v (Cantique des Cantiques) : Vierge à l'enfant. – F. 498 (Livre de la Sagesse) : Salomon rendant la justice. – F. 510 (Ecclesiasticus : Siracide) : Église personnifiée.

    Décoration secondaire luxueuse :
    Lettres historiées à antennes (8 l.) introduisant les textes de la Bible. Lettres historiées sur fond d’azur ou losangés à semis de fleurs de lys aux f. 2 (Prologue), 8v, 47v (Exode), 101 (Nombres), 131v (Deutéronome), 162 (Josué), 230v (Livre des Rois, II), 321 (Paralipomenon, II), 367 (Esdras, II), 408 (Job), 427 (Ps. 1), 452 (Ps. 80), 495 (Cantique des Cantiques).
    Lettres ornées (5 à 8 l.) sur fond losangé à semis de fleurs de lys au début des prologues du Paralipemenon, I, (f. 298), de Tobit, (f. 379), de Judith (f. 386v), de Job (f. 406v, 407v). Lettres (4 à 7 l.) ornées de vignettes au début des prologues du Deutéronome (f. 161), de l’Ecclésiaste (f. 489v, 8 l.), du Livre de la Sagesse (f. 498, 4 l.), de l’Ecclesiasticus (f. 509v, 7 l).
    Lettres ornées (2 l.) au début des chapitres et des psaumes, à l’exception des Ps. 1, 38, 52, 68, 80, 97, 109 (initiales historiées : cf. supra). Motifs animaliers : lapin (f. 45v, 95v). Figuration humaine : visage (f. 140v, 143v).
    Réglure à l’encre

Bibliographie

  • Catalogue général des manuscrits latins de la bibliothèque nationale, I, Paris, 1939, p.91
  • L'art au temps des rois maudits. Philippe le Bel et ses fils (1285-1328), Paris, Réunion des musées nationaux, 1998, p.286-287, cat. 191
  • Les manuscrits à peintures en France du XIIIe au XVIe siècle, Paris, Bibliothèque nationale, 1955, n° 35

Vie du livre

Sources des données