Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1650

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q61724

  • Titre attesté :
    • Cyprianus Carthaginensis, Tractatus et epistulae. — Cyprianus Gallus. — Rufinus Aquileiensis. — Novatianus (Ps. Cyprianus).
  • Autre forme de la cote :
    • Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Latin 1650
    • Paris. BnF, Latin 1650
  • Conservé à : Paris. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits
  • Langues : latin
  • Auteur : Cyprien (saint, 02..-0258) | Cyprien (poète latin gaulois, 04..?-04..?) | Rufin d'Aquilée (034.?-0410?) | Novatien
  • Date de fabrication :
  • Lieu de fabrication :
  • Écriture :
    • Plusieurs mains proches (encre noire, avec très peu d’abréviations, notamment une main très régulière et de grand module aux ff. 1-3vb, 4va-…, une autre main plus ‘pointue’ et utilisant un module plus petit aux ff. 3vb-4b, un autre scribe trace des hastes débordantes aux ff. 78-89). Texte sur deux colonnes
  • Décoration :
    • Initiales peintes à bosses dentelées et bandes perlées (f. 37va), avec motifs de palmettes et motifs inspirés de Pontigny (ff. 8vb, 56vb, 64va, 86a, 158a) : 1 initiale peinte de 21 lignes (P rouge, f.158a), initiales de 9 lignes (P rouge, f. 8vb ; X rouge, f. 56vb), de 8 lignes (O vert, f. 45b ; D vert, f. 65vb ; D rouge-orange, f. 79b ; E rouge, f. 86a ; A vert, f. 163a), de 7 lignes (C vert, f. 52b ; C rouge, f. 91a ; E rouge, f. 160va) ; de 6 lignes (M rouge et ocre à rehauts jaunes, f. 32a ; D vert, f. 37va ; Z rouge, f. 42a ; D rouge, f. 50b ; C rouge, f. 64va ; C vert, f. 92a ; C rouge, f. 98b ; C vert, f. 98va ; C rouge, f. 102a), de 5 ou 4 lignes (E vert, f. 21a ; E rouge, f. 27va ; C vert, 95va ; C ‘marron-gris’, f. 96b ; C rouge, f. 99va ; C gris, f. 99vb ; C vert, f. 102b ; C orange, f. 102va ; C rouge, f. 108va ; Q rouge, f. 153b). Initiales rouges, vertes de 3 lignes (D rouge, f. 5b ; F rouge, f. 148b ; M vert, f. 155a ; trente-huit C rouges, verts ou gris). Accumulation d’initiales de 2 l. (f. 52v-56 et 57-64 et 66-79 : 23+30+120 initiales grises, rouges, vertes de 2 l., parfois bouletées, suivies d’un mot en cap. rehaussé ; f. 80-85v : 13+13 initiales peintes, rouges, vertes, oranges, grises, parfois enclavées). Tables (f.52v : initiales d’1 l. rehaussées de jaune ; f. 56v : table : initiales peintes 1 l., avec l’alternance gris-vert-rouge-vert, gris-vert-rouge-vert etc. ; f. 64v-65v : initiales rouges, parfois vertes ou grises-brunes). Initiales enclavées. Rubriques. Le premier mot après une initiales peinte est souvent rehaussé de jaune et quelquefois en capitales
  • Support : Parchemin.
  • Composition :
    • 165 feuillets (dont f. 1 mutilé)
  • Format :
    • 425 × 295 mm.
  • Aspects codicologiques :
    • 21 cahiers réguliers de 8 ff., sauf le cahier 1 (ff. 1-5 : 1=4, 2=|=3, 5) ; f. 1 mutile ; lac. ff. anciennement 6 et 103-110 (anc. cahier 14). — Signatures : f. 13v (II) à f. 101v (XIII) puis f. 141v (V). — Pas de réclame. Foliotation ancienne à la mine de plomb (II-V, [lac. f. VI], VII-LXXXIX, CX, IXC, VIIIC … IC, C, CI, CII, [lac. ff. CIII-CX], CXI-CLXXIIII) ; ancienne à l’encre, sur le même modèle que la foliotation à la mine de plomb (f. XC réécrit avec CX barré) ; moderne (XVIIe s.) réécrivant XCI-CI (pour normaliser la foliotation romaine) ; moderne (encre, chiffres arabes) : 1-165 (1-5 = I-V ; 6-101 = VII-CII ; 102-165 = CXI-CLXXIIII)
  • Réglure :
    • Piqûres int. et ext.. — Réglure à la mine de plomb ; justification : 305 x 200 mm (f. 2-5) puis 327 x 213 mm (f. 6-165).
  • Reliure :
    • Couvrure rigide du XVIIe s. en vélin ivoire à l’hollandaise, à dos plat et titre écrit à l’encre : « OPERA CYPRIANI »

Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Ce manuscrit a été copié sur l’exemplaire de Cîteaux (ms. Dijon, Bibl. mun. 124), mais en procédant à une réorganisation du texte, qui sépare les traités et essaie de classer chronologiquement les lettres. Cette nouvelle organisation sera substantiellement reprise à Clairvaux (ms. Troyes, Bibl. mun. 37), mais le texte est tellement revu sur d’autres manuscrits qu’on ne peut réellement dire le manuscrit claravallien « fils » de celui de Fontenay. Le manuscrit de Pontigny participe d’une autre tradition, sans être exempt de contaminations.

    F. 1a-86a : Cyprianus Carthaginensis : Tractatus I, IV, VI, V, VII, VIII, XI, XII, XIII, X, II, III, IX ; cf. M. Bévenot, The tradition of manuscripts : a study in the transmission of St. Cyprian’s treatises, Oxford : Clarendon press, 1961, x-164 p. (ms. 219, sigle g).
    F. 1a-5b : Ad Donatum (§1 l.16 – fin) (CPL 38 ; P.L. 4, 196-223 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976) p. 3-13 ; CSEL 3.1, p. 4-16 ; SC 291 (J. Molager, 1982), p. 74-117) : « [f.1a] Inci// [f.1vb] ginensis / to // [f.2a] [ob]tutus quanquam tibi sola nunc gratia, sola cura …-… magis, karissimos pascis si sit nobis spiritualis auditio, prolectet aures religiosa mulcedo. Explicit de gratia ».

    F. 5b-8vb : De habitu virginum (lac.) (CPL 40 ; P.L. 4, 440-464 ; CSEL 3.1, p. 187-205) : « II. Incipit de disciplina et habitu virginum. Disciplina custos spei, retinaculum fidei, dux itineris salutaris …-… [f.5vb (P.L. 4, 443b)] que dominica et vitalia precepta custodit // [f.6a (P.L. 4, 447b)] per bonam conversationem. Item Petrus …-… Durate fortiter, spiritualiter pergite, pervenite feliciter, tantum mementote tunc nostri, cum incipiet in vobis virginitas honorari ».
    F. 8vb-15b : De lapsisDe lapsis (CPL 42 ; CCSL 3 (M. Bévenot, 1972), p. 221-242 ; P.L. 4, 463-494 ; CSEL 3.1, p. 237-264) : « III. Tractatus sancti Cipriani de lapsis. Pax ecce, dilectissimi fratres, ecclesie reddita est, et quod difficile …-… nec jam solam Dei veniam merebitur sed coronam. Explicit de lapsis ».
    F. 15b-21a : De ecclesiae catholicae unitate (CPL 41 ; CCSL 3 (M. Bévenot, 1972), p. 249-268 ; P.L. 4, 493-520 ; CSEL 3.1, p. 209-233) ; M. Bévenot, The tradition of manuscripts…, op. cit., p 96-123) : « IIII. Incipit tractatus ejusdem de unitate catholice ecclesie. Cum moneat dominus et dicat ‘Vos estis sal terre’ …-… non possumus, servi vigiles Christo dominante, regnabimus. Explicit de unitate ecclesie » ; cf. M. Bévenot, « St. Cyprian’s De unitate chap. 4… », art. cit. ; cf. M. Bévenot, « An "old latin" quotation (II Tim. 3.2) and its adventures int the mss. of st. Cyprian’s De unitate ecclesiae, chap. 16 », dans K. Aland, F. L. Cross, Studia patristica, t. I, Berlin : Akademie Verlag, 1957, p. 249-252 (Texte zur Geschichte der altchristilichen Literatur ; 63) [ms. cité à la p. 252, avec ms. Dijon, Bibl. mun. 124] ;
    F. 21a-27va : De dominica oratione (CPL 43 ; Bloomfield 8302 [recense ce ms.] ; CCSL 3A (C. Moreschini, 1976), p. 90-113 ; P.L. 4, 519-544 ; CSEL 3.1, p. 267-294) : « V. Incipit de oratione dominica. Evangelica precepta, fratres dilectissimi, nichil sunt aliud quam ministeria divina …-… acturi gratias domino hunc quoque orare et gratias agere non desinamus. Explicit de oratione dominica ».
    F. 27va-32a : De mortalitate (CPL 44 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 17-32 ; P.L. 4, 581-602 ; CSEL 3.1, p. 297-314) : « VI. Incipit tractatus ejusdem de mortalitate. Etsi apud plurimos vestrum, fratres dilectissimi, mens solida est …-… sue premia, quorum circa se fuerint desideria majora. Explicit de mortalitate ».
    F. 32a-37va : De opere et eleemosynis (CPL 47 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 55-72 ; P.L. 4, 601-622 ; CSEL 3.1, p. 373-394) : « VII. Sermo ejusdem de opere et elemosinis. Multa et magna sunt beneficia, fratres karissimi (sic) …-… in persequutione purpuream pro passione geminabit. Explicit de opere et elemosinis ».
    F. 37va-42a : De bono patientiae (CPL 48 ; CCSL 3A (C. Moreschini, 1976), p. 118-133 ; P.L. 4, 621-638 ; CSEL 3.1, 397-415 ; SC 291 (J. Molager, 1982, p. 180-247) : « VIII. Incipit de bono patientie ad Jubaianum. De patientia loquuturi, fratres dilectissimi, et utilitatem ejus ac commoda predicaturus …-… sed cum justis et deum timentibus honoremur. Explicit de bono pacientie » ;
    F. 42a-45b : De zelo et livore (CPL 49 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 75-86 ; P.L. 4, 637-652 ; CSEL 3.1, p. 419-432) : « VIIII. Incipit tractatus ejusdem doctoris et martiris de zelo et livore. Zelare quod bonum videas et invidere …-… si placituri semper in regno, in hoc mundo ante placeamus. Explicit de zelo et livore ».
    F. 45b-50b : Ad Demetrianum (CPL 46 ; CCSL 3A (M. Simonetti, 1976), p. 35-51 ; P.L. 4, 543-564 ; CSEL 3.1, p. 351-370) : « X. Incipit epistola ejusdem ad Demetrianum [‘ad’ corr. per expunct. in ‘contra’]. Oblatrantem te et adversus dominum qui unus verus …-… obnoxius, factus est immortalitate securus. Explicit epistola ad Demetrianum [‘ad’ corr. per expunct. in ‘contra’] ».
    F. 50b-52b : De idolorum vanitate (CPL 57 ; CPPM II, 550 ; P.L. 4, 563-582 ; CSEL 3.1, p. 19-31) : « XI. Incipit tractatus ejusdem de uno vero deo et de idolis gentium. Deos non esse quos colit vulgus, hinc notum est …-… quod est Christus. Erimus [52b] Christiani si Christum fuerimus sequuti. » ; attr. douteuse.
    F. 52b-79b : Ad Quirinum : testimonia adversus Judæos (CPL 39 ; CCSL 3 (R. Weber, 1972), p. 3-179 ; P.L. 4, 675-780 ; CSEL 3.1, p. 35-184) : « XII. Incipit ejusdem martiris epistola ad Quirinum. [3 l. bl.] Cyprianus Quirino filio salutem. Optemperandum fuit, fili karissime, desiderio tuo spirituali …-… [prol. ; f.52va : cap. lib. 1i ; f.52vb : lib. 1us ; f.56va : cap. lib. 2i ; f.56vb : lib. 2 ; f.64va : præf. libri 3i ; f.64vb : CXIX cap. lib. 3i ; f.65vb : lib. 3 (CXX cap.)] …-… sed in lege domini voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte. Explicit ad Quirinum liber III ».
    F. 79b-86a : Ad Fortunatum : de exhortatione martyrii (CPL 45 ; CCSL 3 (R. Weber, 1972), p. 183-216 ; P.L. 4, 651-676 ; CSEL 3.1, p. 317-147) :« XV. Incipit ad Fortunatum tractatus Cipriani martiris de exhortatione martirii. Desiderasti, Fortunate karissime, ut quoniam pressurarum et persequutionum pondus incumbit [prol. ; f. 80a : capitula (inc. primo in loco) ; f. 80b : lib. 1] …-… merces, judice Deo, redditur : in persequutione, militia, in pace conscientia coronatur. [86a] Explicit de exhortatione martrii (sic) ».

    F. 86a-91a : [Pseudo-Cyprianus], De laude martyrii (CPL 58 ; CPPM I, 4559 ; CSEL 3.3, p. 26-52 ; P.L. 4, 788-804) : « XVI. Incipit de laude martirii. Etsi incongruens est, fratres karissimi, in hoc favore dicendi aliquid …-… contingat. Sed hoc dominus poterit efficere quod vobis petentibus creditur non negare, qui vivit et regnat cum deo patre in unitate spiritus sancti deus per omnia secula seculorum, amen. Explicit de laude martirii tractatus ».

    F. 91a-136b : Cyprianus Carthaginensis, Epistulae 4, 63, 64, 66, 2, 3, 1, 67 (lac. 65, 6, 13, 58, 10, 15, 17, 18, 19 inc.), 19, 26, 25, 56, 9, 29, 7, 40, 38, 39, 28, 37, 31, 20, 30, 32, 43, 44, 45, 47, 46, 52, 51, 54, 55, 57, 60, 55, 11, 12, 76, 77, 78, 79, 61, 73 (CPL 50 ; P.L. 3 et P.L. 4, 191-438 ; CCSL 3 B-D (G.F. Dierks, 1994-1999) avec ce ms. numéroté 219, avec le sigle g ; CSEL 3.2 ; éd. L. Bayard (chanoine), Saint Cyprien : correspondance, Paris : les Belles-lettres, 1925 [2e éd., 1961] (Collection des universités de France).Cf. H. von Soden, Die cyprianische Briefsammlung : Geschichte ihrer Entstehung und Überlieferung, Leipzig : J. C. Hinrichs, 1904, VIII-268 p. (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur ; 25.3).

    La numérotation des lettres est celle utilisée par Hartel (CSEL), Bayard (Coll. Univ. France) et Diercks (CCSL) ; entre parenthèses est indiqué le numéro des éditions de Rigault et de Baluze repris par Migne (les col. du t. 3 de la P.L. ont été indiquées quand les lettres ne sont pas éditées dans la correspondance de saint Cyprien – au t. 4 -, mais dans les pièces des conciles) ;


    f. 91a-92a : Epist. 4 (P.L. n° 62) : « XVII. Incipit epistola ad Pomponium de virginibus cum viris habitantibus. Cyprianus Cecilius, Victor, Sedatus, Tercillus cum presbiteris romanis, qui presentis [parva littera ‘e’ supra ‘i’] aderant, Pomponio fratri salutem.Legimus litteras tuas, frater karissime, quas per Pachonum collegam …-… Deo nostro precepta ejus servando placeamus. Opto te, frater karissime ac desiderantissime in domino semper bene valere » ; cf. M. Bévenot, « St. Cyprian’s… », op. cit., p. li (à propos du qualificatif ‘romanis’) ;
    f. 92a-95va : Epist. 63 (P.L. n° 63) : « XVIII. Incipite epistola ad Cecilium de sacramento calicis dominici : quod sanguis Christi non sit aqua sola aut vinum solum. Cyprianus Cecilio fratri salutem. Quanquam sciam, frater karissime, episcopos plurimos ecclesiis dominicis …-… et facere quod facit. Opto te, frater karissime, semper bene valere. Explicit epistola ad Cecilium de sacramento dominici calicis » ;
    f. 95va-96b : Epist. 64 (P.L. n° 59, t. 3, 1047-1056) : « XVIIII. Incipit ejusdem ad Wipidum de infantibus baptizandis. Cyprianus et ceteri college qui in concilio affuerunt numero LX ; Vipido salutem. Legimus litteras tuas, frater karissime, quibus significasti de Victore …-… ortu plorantes et flentes, nichil aliud quam deprecantur. Optamus te, frater karissime, semper bene valer. Explicit de infantibus baptizandis » ; cf. Bévenot, « St Cyprian’s de unitate… », op. cit., p. liii (à propos de ‘Wipidum’ ; N.B. : le punctus elevatus et la haste du V de Vipido sont réécrits sur grattage) ;
    f. 96b-98b : Epist. 66 (P.L. n° 69) : « XX. Incipit ad Florentium qui et Puppianus de se ipso dicitur. Cyprianus, qui et Tascius, Florentio, cui et Puppiano, fratri salutem. Ego te, frater [script. post ‘credideram’, sed signis antepositum], credideram, tandem jam ad [96va] penitentiam …-… in die judicii ante tribunal Christi utrumque recitabitur. Explicit ad Florentium qui et Puppianus dicitur de se ipso » ;
    f. 98b-va : Epist. 2 (P.L. n° 61) : « XXI. Incipit ad Eucratium de histrione [‘r’ add. per corr. atramento]. Cyprianus Eucratio fratri salutem. Pro dilectione tua et verecundia …-… sed ipse salutaria in ecclesia discere. Opto te, frater karissime, semper bene valere. Explicit ad Eucratium de histrione » ;
    f. 98va-99b : Epist. 3 (P.L. n° 65) : « XXII. Incipit ad Rogatianum episcopum de diacono qui eum contumeliis exacerbaverat. Cyprianus Rogatiano fratri salutem. Graviter et dolenter commoti sumus …-… quam sacerdotali licentia vindicare. Opto te, frater karissime, semper bene valere. Explicit ad Rogatianum » ;
    f. 99b-vb : Epist. 1 (P.L. n° 66) : « XXIII. Incipit ad clerum et [‘ol’ expunct.] plebem Furnensem, de eo qui moriens tutorem testamenti clericum nominavit. [99va] Cyprianus presbiteris et diaconibus (sic) et plebi Furnis consistentibus salutem. Graviter commoti sumus, ego et college mei qui presentes aderant …-… si quod nunc factum est, fuerit vindicatum. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere. Explicit ad Furnenses » ;
    f. 99vb-101vb : Epist. 67 (P.L. n° 68, t. 3, 1057-1072) : « XXIIII. Incipit ad plebem et clerum Echastorice et Emerite de Marciali et Basilice [corr. atramento in ‘Basilide’] episcopis lapsis. Cyprianus, Cecilius, Primus, [f. 100a] Polycarpus, Nichomedes, Lucianus, Successus, Sedatus, Fortunatus, Januarius, Secundinus, Pomponius, Honoratus, Victor, Aurelius, Sattius, Petrus, alius Januarius, Saturninus, alius Aurelius, Venantius, Quietus, Rogatianus, Tenax, Felix, Faustus, Quintus, alius Saturninus, Lucius, Vincentius, Libosus, Geminius [‘Gemininus’ corr. per expunct.], Marcellus, Jambus, Adelphius, Victoricus et Paulus, Felici presbitero et plebibus consistentibus ad regionem Ecastorice, item Elio diacono et plebi Emerite consistentibus fratribus in domino salutem.Cum in unum convenissemus, legimus …-… religioso timore servetis [‘serviætis’ corr. per expunct.]. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere // » (la rubrique finale était sur le feuillet suivant) ;
    [lac. unus quaternio = epist. 65, 6, 13, 58, 10, 15, 17, 18, 19 inc.]
    f. 102a : Epist. 19 (P.L. n° 13) : « […] // (CCSL 3B, p. 103 = P.L. 4, 267a) significastis in hanc rem formam [‘formandam’ corr. per expunct.] nobis a me dari sciatis plene scripsisse me ad hanc rem proximis literris ad nos factis. Credo ut …-… meo nomine salutate et ut nostri memores sint admonete. [‘Explicit’ expunct.] » ;
    f. 102ab : Epist. 26 (P.L. n° 17) : « XXXIIII. Ad eosdem de eodem. Cyprianus presbiteris et diaconibus (sic) fratribus salutem. Dominus loquitur et dicit ‘Super quem respiciam’ …-… culpas suas examinare permittunt. Opto vos fratres karissimi bene valere et nostri meminisse. [‘Explicit’ expunct.] » ;
    f. 102b-va : Epist. 25 (P.L. n° 19) : « XXXV. Rescriptum Cypriani ad Caldonium. Cyprianus Caldonio fratri salutem. Accepimus litteras tuas, frater karissime, satis sobrias …-… una consensio secundum domini precepta teneatur. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 102va-103a : Epist. 56 (P.L. n° 53) : « XXXVI. Ad Fortunatum et ad reliquos de his qui per tormenta [‘tormentas’ corr. per expunct.] superati sunt. Cyprianus Fortunato, Haumo, Optato, Privatiano, Donatulo et Felici fratribus salutem. Scripsistis michi, fratres karissimi, quantum cum in Capsensi …-… multorum sacerdotum consilio ponderata. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere. Explicit ad Fortunatum » ;
    f. 103ab : Epist. 9 (P.L. n° 3) : « XXXVII. Ad clerum romanum de quibusdam epistolis ad se directis. Cyprianus presbiteris et diaconibus (sic) Rome consistentibus fratribus salutem. Cum de excessu boni viri college …-… et nobis quid sit in vero rescribite. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere. Explicit ad clerum romani (sic) » ;
    f. 103b : Epist. 29 (P.L. n° 24) : « XXXVIII. Incipit ad clerum Carthaginensem de eo quod litteras Romam miserit et de ordinatione quorumdam. Cyprianus presbiteris et diaconibus (sic) fratribus salutem. Ne quid conscientiam vestram lateret, fratres karissimi, quid michi scriptum sit …-… quod jampridem communi consilio omnium nostrum ceperat necessitate urgente promotum est » ;
    f. 103b-va : Epist. 7 (P.L. n° 36) : « XXXIX. Item ad eosdem de reditu suo et elemosina in pauperes. [103va] Cyprianus presbiteris et diaconibus fratribus salutem. Saluto vos fratres karissimi, per Dei gratiam incolumis optans …-… circa laborantes fiat oratio. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 103va-vb : Epist. 40 (P.L. n° 35) : « XL. Ad eosdem de Numidico confessore sacerdote ordinato. Cyprianus presbiteris et diaconibus et plebi universe karissimis et desiderantissimis salutem. Nunciandum vobis fuit …-… in honore consessus nostri florere. Opto vos, fratres karissimi et desiderantissimi, semper bene valere » ;
    f. 103vb-104b : Epist. 38 (P.L. n° 33) : « XLI. Ad eosdem de Aurelio confessore diacono ordinato. Cyprianus presbiteris et diaconis, item plebi universe salutem. In ordinandis clericis …-… cum sacerdote lectorem. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 104b-105a : Epist. 39 (P.L. n° 34) : « XLII. Ad eosdem de Celerino diacono ordinato. Cyprianus presbiteris et diaconis et plebi universe fratribus salutem. Agnoscenda et amplectenda sunt, fratres karissimi, beneficia divina …-… qui consummavit etatem glorie dignitate. Opto vos, fratres karissimi et desiderantissimi, semper bene valere » ;
    f. 105a-va : Epist. 28 (P.L. n° 25) : « XLIII. Ad Moysen et Maximum presbiteros et reliquos confessores. Cyprianus Moysi et Maximo presbiteris et ceteris confessoribus dilectissimis fratribus salutem. Gloriam fidei vestre et virtutis …-… et Christi milites coronatos. Opto vos, fortissimi ac beatissimi fratres, semper bene valere et nostri meminisse » ;
    f. 105va-106va : Epist. 37 (P.L. n° 15) : « XLIIII. Item ad eosdem. Cyprianus Moysi et Maximo presbiteris et ceteris confessoribus fratribus salutem. Et cunctos vos pariter et singulos …-… martyria vestra exempla fecistis. Opto vos, fratres fortissimi, semper bene valere et nostri meminisse » ;

    f. 106v-108a : [Novatianus], Epist. 31 (P.L. n° 26) (CPL 73 ; CCSL 3 (G.F. Dierks, 1994), p. 227-239) et CCSL 4 (G.F. Dierks, 1972), p. 227-239) : « XLV. Rescriptum Moysi et Maximi presbiterorum. Cypriano pape Moyses et Maximus presbiteri et Nichostratus et Rufinus et ceteri qui cum eis sunt confessores salutem. Inter varios et multiplices super (sic) dolores nobis constitutis propter presentes …-… incommunicatio retineri. Optamus te beatissime et gloriosissime papa in Domino semper bene valere et nostri meminisse » ;

    f. 108a-va : Cyprianus Carthaginensis, Epist. 20 (P.L. n° 14) : « XLVI. Ad clerum Romane ecclesie. Cyprianus presbiteris et diaconibus Rome consistentibus, fratribus salutem. Quoniam comperi, fratres karissimi, minus simpliciter et minus fideliter vobis renuntiari que hic a nobis …-… disponere singula et reformare possimus [‘possumus’ cum expunct.]. Opto vos fratreskarissimi semper bene valere. Explicit ad clerum Romanum. » ;

    f. 108va-110b : [Novatianus], Epist. 30 (P.L. n° 31) (CPL 72 ; CCSL 4 (G.F. Dierks, 1972), p. 199-215) : « XLVI. Rescriptum Romane ecclesie. Cypriano pape presbiteri et diaconi Rome consistentes salutem. Quamquam bene sibi conscius animus et evangelice discipline …-… quasi duram crudelitatem. Optamus te, beatissime ac gloriosissime papa, semper in Domino bene valere et nostri meminisse » ;

    f. 110b-va : Cyprianus Carthaginensis, Epist. 32 (P.L. n° 32) : « XLVII. Ad clerum Carthaginensem de his que ad confessores et clerum Romanum scripserat. Cyprianus presbiteris et diaconis fratribus salutem. Quales litteras ad clerum Rome agentem fecerim quidque …-… permittente domino, ceperimus. Opto vos, fratres karissimi et desiderantissimi, semper bene valere ; fraternitatem salutate » ;
    f. 110va-111vb : Epist. 43 (P.L. n° 40) : « XLVIII. Ad plebem Chart. [sic pro ‘Carthaginensem’] de quinque presbiteris et de unitate ecclesie. Cyprianus plebi universe ecclesie [‘ecclesie’ postea expunct.] salutem. Quamquam, fratres karissimi, Bricius fidelissimus atque integerrimus presbiter, item Rogatianus et Numidicus presbiteri confessores …-… communicare non posse. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere et circa domini misericordiam exorandam continuis nobiscum precibus insistere » ;
    f. 111vb-112b : Epist. 44 (P.L. n° 41, t. 3, 721-724) : « XLVIII. Ad Cornelium papam quod crimina eidem a Novatiano intemptata non receperit. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Venerunt ad nos, frater karissime, missi a Novatiano, Maximus presbiter …-… ad ecclesia revertantur. Opto te, frater karissime, semer bene valere » ;
    f. 112b-113a : Epist. 45 (P.L. n° 42, t. 3, 725-731) : « L. Ad eundem de confirmatione ordinationis ipsius. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Quod servis Dei et maxime sacerdotibus justis et pacificis congruebat …-… acolitum transmisi. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 113ab : Epist. 47 (P.L. n° 43, t. 3, 731) : « LI. Ad eundem de litteris ad confessores qui ab ecclesia exorbitaverant missis. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Et religiosum nobis et necessarium existimavi …-… eas tradas. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 113b-va : Epist. 46 (P.L. n° 44) : « LII. Ad confessores epistola ipsa. Cyprianus Maximo et Nichostrato et ceteris confessoribus salutem. Cum frequenter, karissimi, cognoveritis ex litteris …-… petimus et rogamus. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 113vb-114b : Epist. 52 (P.L. n° 49, t. 3, 748-754) : « LIII. Item ad Cornelium de reditu confessorum ad ecclesiam et de Novato. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Et cum diligentia et cum dilectione fecisti …-… et nostra patientia. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 114b-va : Epist. 51 (P.L. n° 47, t. 3, 754-756) : « LIIII. Ad eundem de confessoribus ad ecclesiam regressis. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Et egisse [‘egresse’ corr. per ras. et expunct.] nos et agere frater karissime maximas gratias …-… extra ecclesiam detineri. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 114va-115a : Epist. 54 (P.L. n° 51) : « LV. Ad ipsos confessores de eodem gratulatoria. Cyprianus Maximo presbitero, item Urbano et Sydonio et Machario fratribus salutem. Lectis litteris vestris, karissimi, quas …-… pacis unitate remeatis. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 115b-120b : Epist. 59 (P.L. n° 55, t. 821-856) : « LVI. Ad Cornelium de quinque presbiteris. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Legi litteras tuas, frater karissime, quas per Satyrum …-… minas vigerunt respuantur. Opto te, frater karissime, semper valere » ;
    f. 120b-121va : Epist. 57 (P.L. n° 54, t. 3, 877-888) : « LVII. Ad eundem de reconciliatione lapsorum. Cyprianus, Liberalis, Calidonius, Nichomedes, Cecilius, Junius, Maurutius, Felix, Successus, Faustinus, Fortunatus, Victor, Saturninus, Rogatianus, Tertyllus, Lucianus, Satius, Euthices, Amplus, alius Saturninus, Aurelius, Priscus, Herculaneus, Victricus, Quintus, Honoratus, Montaneus, Hortensianus, Vertanus, Jambus, Donatus, Pivatianus, Fortunatus, Rogatus et Monnulus Cornelio fratri salutem.Statueramus quidem pridem, frater karissime, participato invicem nobiscum consilio …-… in congressione victoriam. Optamus te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 121va-122b : Epist. 60 (P.L. n° 57, t. 3, 856-864) : « LVIII. Ad eundem de confessione ipsius et de Novatiano. Cyprianus Cornelio fratri salutem. Cognovimus, frater karissime, fidei et virtutis vestre …-… non cesset oratio. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 122b-127b : Epist. 55 (P.L. n° 52, t. 3, 787-820) : « LIX. Ad Antonianum de Cornelio papa et de heresi Novatiani. Cyprianus Antoniano fratri salutem. Accepi litteras tuas, frater karissime, concordiam collegii sacerdotalis firmiter optinentes …-… concordiam faciant, tractare poterimus. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 127b-128va : Epist. 11 (P.L. n° 7) : « LX. Ad clerum et plebem de orando Deo et de persecutione pro peccatis. Cyprianus presbiteris et diaconibus fratribus salutem. Quamquam sciam, fratres karissimi, pro timore quem singuli …-… stabilis perseverantium fiducia glorietur. Opto vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 128va-129a : Epist. 12 (P.L. n° 37) : « LXI. Ad eosdem de ministerio quod fit in martires. Cyprianus presbiteris et diaconibus fratribus salutem. Quamquam sciam vos, fratres karissimi, litteris meis frequenter …-… exemplum fidei prebuerunt. Opto vos, fratres karissimi ac desideratissimi, semper bene valere et nostri meminisse, fraternitatem meo nomine salutate » ;
    f. 129a-130va : Epist. 76 (P.L. n° 77) : « LXII. Ad martires et confessores per metalla dampnatos exhortatoria. Cyprianus Nemesiano, Lucio, Felici, Liteo, Poliano, Victori, Laderi (sic), Dativo coepiscopis, item compresbiteris et diaconibus et ceteris fratribus in metallo constitutis, martyribus Dei patris omnipotentis et Ihesu Christi domini et dei conservatoris nostri eternam salutem. Gloria quidem vestra poscebat, beatissimi ac dilectissimi fratres, ut ad conspectum …-… regnis celestibus gaudeamus. Opto vos, beatissimi ac dilecissimi fratres in domino, bene valere et nostri meminisse » ;
    f. 130vab : Epist. 77 (P.L. n° 78) : « LXIII. Rescriptum Nemesiani et reliquorum [‘o’ suprascript. post.] confessorum. Cypriano fratri Nemesianus, Dativus, Felix et Victor in domino eternam salutem. Semper magnis sensibus pro temporis conditione …-… tecum sunt. Omnes nostri qui nobiscum sunt te amant et salutant et videre desiderant » ;
    f. 130vb-131b : Epist. 78 (P.L. n° 79) : « LXIIII. Rescriptum Lucii et reliquorum confessorum. Cypriano fratri et college Lucius et qui cum eo sunt fratres omnes in domino salutem. Exultantibus nobis et letantibus in Deo quod nos ad con[f.131a]gressionem armaverit …-… transmitti precipias. Opto te, frater karissime et desiderantissime semper bene valer et nostri meminisse. Saluta omnes qui tecum sunt. Vale » ;
    f. 131b : Epist. 79 (P.L. n° 80) : « LXV. Rescriptum Felicis et reliquorum confessorum. Cypriano karissimo et dilectissimo Felix, Lader (sic), Polianus una cum presbiteris et omnibus nobiscum commorantibus apud metallum Seguense, eternam in domino salutem. Resalutamus te, frater karissime, per herennianum yppodiaconum et Lucanum et Maximum fratres nostros fortes …-… dignatus est, suppleat. Saluta omnes qui tecum morantur. Optamus te, frater karissime in domino semper bene valere. Jader subscripsi, Polianus legi, dominum meum Euthicianum saluto » ;
    f. 131b-132a : Epist. 61 (P.L. n° 58, t. 3, 1003-1008) : « LXVI. Ad Lucium papam de exilio reversum. Cyprianus cum collegis Lucio fratri salutem. Et nuper quidem tibi, frater karissime, gratulati sumus, cum te honore …-… virtutis et fidei, presente plebe possit celebrari . Optamus te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 132a-136b : Epist. 73 (P.L. n° 73 : t. 3, 1110-1127) : « LXVII. Ad Jubaianum de baptismo hereticorum. Cyprianus Jubaiano fratri salutem. Scripsisti michi, frater karissime, desiderans significari tibi motum animi nostri …-… quem ad te pro mutua dilectione transmisimus. Opto te, frater karissime, semper bene valere ».

    F. 136b-140b : Cyprianus Carthaginensis, [Tractatus XIV] Sententiae episcoporum concilii Carthaginensis de hereticis baptizandis (CPL 56 ; P.L. 3, 1052-1078 ; CSEL 3.1, p. 435-461 ; H. von Soden, « Sententiae LXXXVII episcoporum : das Protokoll der Synode von Karthago am 1. September 256 : texkritisch hergestellt und überlieferungsgeschichtlich untersucht », dans Nachrichten von der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, t. 3, 1909, p. 247-307) : « LXVIII. Sententie Cypriani et aliorum episcoporum de hereticis baptizandis. Cum in unum Carthagine convenissent kalendis septembribus (sic) episcopi plurimi …-… baptizandos esse ut possint de adversariis amici et de antichristis fieri christiani ».

    F. 140b-153b : Cyprianus Carthaginensis, Epistulae 70, 71, 69, 72, 74, 75, 80 :
    f. 140b-141a : Epist. 70 (P.L. n° 70) : « LXVIIII. Ad episcopos Numidie eorumdem de eodem. Cyprianus, Liberalis, Caldonius, Junius, Primus, Cecilius, Policarpus, Nichomedes, Felix, Marrucius, Successus, Lucianus, Honoratus, Fortunatus, Victor, Donatus, Lucius, Herculaneus, Pompo,ius, Demetrius, Quintus, Saturnius, Januarius, Marcus, alius Saturninus, alius Donatus, Rogatianus, Sedastus, Terticllus, Hortensanus, item alius Saturninus, Artius Januario, Saturnino, Maximo, Victori, item alio Victori, Cassio, Proculo, Modiano, Tutino, Gargillio, Euchitiano, alio Gargillio, alio Saturnino, Nemesiano, Nampulo, Antoniano, Rogatiano, Honorato fratribus salutem. Cum simul in concilio essemus, fratres karissimi, legimus litteras vestras quas fecistis de his qui …-… fidei veritatem. Optamus vos, fratres karissimi, semper bene valere » ;
    f. 141a-vb : Epist. 71 (P.L. n° 71) : « LXX. Ad Quintum de eodem. Cyprianus Quinto fratri salutem. Retulit ad me, frater karissime, Lucianus compresbiter noster te desiderare …-… pro communi dilectione transmisimus. Opto te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 141vb-145b : Epist. 69 (P.L. n° 76, t. 3, 1183-1200) : « LXXI. Ad Magnum de baptismo Novatianorum et de his qui in lecto regenerationis gratiam consequuntur . [f.142a] Cyprianus Magno filio salutem. Pro tua religiosa diligentia consuluisti mediocritatem nostram …-… Non ergo nos invicem judicemus. Opto te, fili karissime, semper bene valere » ;
    f. 145b-146a : Epist. 72 (P.L. n° 72, t. 3, 1083-1090) : « LXXII. Ad Stephanum papam de gestis concilii. Cyprianus et ceteri Stephano fratri salutem. Ad quedam disponenda et consilii communis examinatione limanda necesse habuimus …-… rationem actus sui domino redditurus. Optamus te, frater karissime, semper bene valere » ;
    f. 146a-148b : Epist. 74 (P.L. n° 74, t. 3, 1173-1184) : « LXXIII. Ad Pompeium contra responsa Stephani. Cyprianus Pompeio fratri salutem. Quamquam plene ea que de hereticis baptizandis dicenda sunt …-… impositionem solam recipi et in ovile unde erraverant a pastore retitui » ;
    f. 148b-152vb : Epist. 75 (P.L. n° 75, t. 3, 1201-1236) : « LXXIIII. Ad Cyprianum Firmilianus de eodem. Firmilianus Cypriano fratri salutem. Accepimus per Rogatianum karissimum nostrum diaconum a vobis …-… et unum sentientes habeamus nobiscum etiam de longinquo adunatos » ;
    f. 152vb-153b : Epist. 80 (P.L. n° 82) : « LXXV. Ad Successum Cypriani de decretis. [153a] Cyprianus Successo fratri salutem. Ut non vobis incontinenti scriberem …-… Christi milites non perimi sed coronari. Amen. ».

    F. 153b-155a : [Cyprianus Gallus], Cena Cypriani (CPL 1430 ; CPPM II, 2148, 2159 ; P.L. 4, 925-932 ; MGH Poet. lat. 4.2 (K. Strecker, 1923), p.872-900 : sigle P4 [non collationné]) : « Incipit Cena que dicitur Cypriani. Quidam rex nomine Johel nuptias faciebat in regione orientis, in Chana Galilee. Ad has invitati sunt plures. Igitur …-… Stupet Maria, ridebat de facto Sara. Tunc expletis omnibus domos suas repecierunt ».

    F. 155a-157b (l. 13) : [Rufinus Aquileiensis], Expositio symboli (§ 1-6 ; lac. finis) (CPL 196 ; CPPM II, 143, 555, 840 ; Stegmüller, Rep.bibl. n° 7541 ; P.L. 21, 335-345b ; CCSL 20 (M. Simonetti, 1961), p. 133-141 [ms. sigle I]) : « Expositio simboli. Michi quidem fidelissime papa Laurenti ad scribendum animus tam non est …-… Nam et pontifices unguento crismatis consecrabantur, et reges ; sed illi velut mortales et corruptibiles unguento materie corruptibilis ungebantur. Hic vero spiritu sancto » ; cf. Simonetti, « Sulla tradizione manoscritta delle opere originali di Rufino », dans Sacris erudiri, t. 10, 1958, p. 5-42 [ms. cité à la p.15, sigle « I », lié au ms. Troyes, Bibl. mun. 541].

    F. 158a-160va : [Pseudo-Cyprianus], De montibus Sina et Sion (CPL 61 ; CPPM II, 551 ; CSEL 3.3, p.104-119 ; P.L. 4, 909-918) : « Incipit tractatus qui dicitur [‘dicatur’ corr. per ras.] Cypriani de duobus montibus. Probatio capitulorum que in scripturis deificis continentur, que in veteri trestamento figuraliter scripta sunt …-… quoadusque expellat contentione judicium et in nomine ejus gentes credent, amen ».

    F. 160va-163a : [Aristo Pellaeus (?) (attr. : Celsus, Cyprianus)], De judaica incredulitate, ad Vigilium episcopum [= Disputatio Iasonis et Papisci (praefatio)] (CPG 1101 ; P.L. 6, 49-58 ; CSEL 3.3, p. 119-132) ; cf. D.H.G.E., t. IV, 1930, col. 201-202 ; cf. G. Otranto, « La disputa tra Giasone e Papisco sul Criso falsamente attribuita ad Aristone di Pella », dans Vetera Christianorum, t. 33, 1996, p. 337-351. « Ad Vigilium episcopum. Etsi plurimos gentilium scio, Vigili sanctissime, ab ordine atque ratione veritatis aversos quominus dominum noscant cecitate mentis errare …-… Cum ergo in die liberationis tue, karissime, representare te Christi vultibus ceperis, cum in eternitatem perpetuitatemque vivendi regnare cum Christo felici forte successeris, in domini misericordia in mente habe puerum tuum Celsum, sanctissime ».

    F. 163a-165b (l. 12) : [Pseudo-Cyprianus], Adversus Judaeos (CPL 75 ; CPPM I, 4558 ; CCSL 4 (F.G. Diercks, 1972), p. 265-268 ; P.L. 4, 919-926 ; CSEL 3.3, p.133-144 ; éd. D. Van Damme, Pseudo-Cyprian Adversus Judaeos : gegen die Judenchristen, die älteste lateinische Predigt, Fribourg (Suisse) : Universitätsverlag, 1969°(Paradosis : Beiträge zur altchristlichen Literatur und Theologie ; 22) : « Attendite sensum vestrum et intelligentiam vestram spiritu sancto, ut non tantum aurbius audiatis …-… et jubentur qui precipiebant, et tinguntur qui baptizabant, et circumciduntur qui curcumcidebant. Sic dominus florere voluit gentes ; videte quemadmodum Christus vos dilexit ».

Intervenants

Anciens possesseurs

Anciennement dans

Historique de la conservation

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Ce manuscrit a fait partie des collections de la bibliothèque de l'abbaye de Fontenay. Au f. 165, un ex-libris XIIe s. : « liber sancte marie de fôteneto ». Sur ce même feuillet, cote XVe siècle «B. 36».
    Ce manuscrit a appartenu à Antoine Faure, puis Philippe Dubois avant d'être acquis par Baluze (à la vente Dubois en 1703)

    cf. Pierre Petitmengin, « Un monument controversé, le "Saint-Cyprien" de Baluze et dom Maran (1726) », dans Revue d’Histoire des Textes, t. 5, 1955, p. 106, 112-113 et 133 (notice 32)

    . Il est par la suite entré dans les collectionse la bibliothèque royale en 1719.

Notes

Source des données : BnF Archives et manuscrits

  • Aux f. 1r et 165v, estampille de la « Bibliotheca Regia » identique au modèle Josserand-Bruno n° 5 (avant 1735).

Vie du livre

Source des données