Présentation du contenu

Source des données : BnF Archives et manuscrits

• ,Nomocanon, version en grec moderne (cf. E. Zachariä von Lingenthal, Die Handbücher des geistlichen Rechts aus den Zeiten des untergehenden byzantinischen Reiches und der türkischen Herrschaft [Mémoires de l’Académie impériale des Sciences de Saint-Pétersbourg, VIIe série, XXVIII, 7], Saint-Pétersbourg 1881 ; cf. Suppl. gr. 1087 et 1145).

  1 (ff. 2-3) Prologue, Τοῖς ἁπανταχοῦ εὑρισκομένοις χριστωνύμοις λαοῖς ἱερομένοις τε καὶ λαϊκοῖς ἐν Κυρίῳ χαίνειν (sic) ἀεί ms. (éd. Lingenthal, p. 4).

  2 (ff. 3-19v) Table dénombrant 483 chapitres numérotés α’-υπγ’ et présentant parfois dans sa numérotation un décalage, qui peut atteindre quatre unités, avec celle des chapitres dans le corps de l’ouvrage.

  3 (ff. 19v-156) , Nomocanon proprement dit, chap. α’-τκη’ ms. (éd. Spyridon Lavriotès et S. Eustratiadès, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας... [Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη, II-III], Paris 1925, pp. 397-407, no 2115 [= E], ou, à défaut, Lingenthal, pp. 7 sqq. [= L] : les numéros de chapitre, donnés en chiffres grecs, sont ici transcrits en chiffres arabes). 1(ff. 19v-21) Chapitre préliminaire sans numéro, composé de citations scripturaires entremêlées de phrases de liaison, Περὶ ἀρχιερέως καὶ πῶς πρέπει νὰ εἶναι· Παύλου τοῦ ἀποστόλου ms., inc. Εἴ της (sic) ἐπισκοπῆς ὀρέγεται (passages cités : 1 Tm 3, 1-3 ; Tt 1, 7-9 ; Ac 20, 28 ; Mt 9, 37-38 ; Ez 3, 17-21 ; Ez 34, 8-10 ; 1 P 5, 2-4 ; Jn 10, 11-13. 17 ; cf. Suppl. gr. 1087, ff. 131-132v). 2(ff. 21-50) Chapitres α’-ι’ (E 1-7. 9-11), ια’-ιε’ (E 12. L 13. E 13. L 16. E 14), ις’ (E 15-16), ιζ’-κ’ (E 18-21), κα’-λ’ (E 22. 23. L 26. E 24. L 28. E 25-29), λα’-λζ’ (E 30-36), λη’ (E 37-38), λθ’-μ’ (E 39. 40), μα’-με’ (E 41-45), μς’ (E 47. 46), μζ’-μη’ (E 48. 49), <μθ’> (E 50), ν’ (E 51), να’-νζ’ (E 52. 53. 57. 54-56. 58), <νη’> (E 59), νθ’ (E 60), ξ’ (L 65 ; éd. partielle d’après ce ms. par A. I. Almazov, « Tajnaja ispoved…, t. III », Zapiski imperatorskago novorossijskago Universiteta, t. 65, Odessa 1895, 2e partie, appendice, pp. 79-80 et 83-84). 3(ff. 50-60) Chapitres ξα’-ο’ (E 62. 64-72), οα’ (E 73-74), οβ’ (E 75), οδ’-π’ (E 76-80. L 88. E 81), πα’-Ϟ’ (E 83. 82. 84-91), Ϟα’-Ϟθ’ (E 92-95. 97-101), ρ’, ὅτι πρέπον εἶναι τοῦ ἀρχιερέως νὰ δίδει τῶν κληρικῶν τῶν δεομένων ἀπὸ τὰ πράγματα τῆς ἐκκλησίας ms. 4(ff. 60-77) Chapitres ρα’, περὶ χωρεπισκόπων ὅτι εἶναι εἰς τύπον τῶν ἑβδομήκοντα ἀποστόλων ms. (cf. L 107), <ρβ’>-ρς’ (E 102-106), ρζ’ (E 107-108), ρη’-ρι’ (E 109-111), ρια’-ριθ’ (E 112-120), ρκ’ (E 121-122), ρκα’-ρλ’ (E 123-135), ρλα’-ρμ’ (E 136-146). 5(ff. 77-81) Chapitres ρμα’ (éd. L. Sgoutas, Θέμις 7, Athènes 1856, pp. 165-246, chap. 93, éd. citée d’après l’appendice de l’étude de X. A. Sidéridès, « Περί τινος ἀντιγράφου τοῦ νομοκάνονος τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ », Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἑλληνικὸς φιλολογικὸς Σύλλογος, XXX, 1905-1907, p. 205), ρμβ’ (E 148), ρμγ’, περὶ ἐπισκόπου, πρεσβυτέρου καὶ διακόνου, ἐὰν τύψῃ ἄνθρωπον πιστὸν ἢ ἄπιστον ms., ρμδ’-ρμθ’ (E 149-151. 153-155), ρν’, περὶ καλογέρου ὁποῦ νὰ ἀφήσῃ τὸ μοναστήριον νὰ ὑπάγῃ εἰς ἄλλον ἢ εἰς ὁσπήτιον κοσμικόν (sic) ms. 6(ff. 81-96v) Chapitres ρνα’-ρνβ’ (L 394-395), ρνγ’, περὶ καλογέρου τοῦ θέλοντος νὰ ἀφήσῃ τὸ μοναστήριον ms., ρνδ’ (L 398), ρνε’-ρξ’ (E 157-162), ρξα’-ρξθ’ (E 163-171), ρο’-ροα’ (E 173), ροβ’-ρπ’ (E 174-178. 180. 179. 181. 182), ρπα’-ρϞ’ (E 183-192), ρϞα’, περὶ τῶν νηπίων ἐὰν ἔχουν ἁμαρτίαν ms., ρϞβ’-σ’ (E 193-201). 7(ff. 97-108) Chapitres σα’-σζ’ (E 203. 202. 204-208), ση’, ἔτι περὶ τῶν θείων λειτουργιῶν, ὅτι εἶναι ὠφέλεια καὶ συγχώρησις τῶν ἁμαρτιῶν ms., σθ’ (E 210. 209), σι’ (E 211), σια’-σις’ (E 212-214. 216-218), σιζ’, περὶ ἄρτων προσκομιμένων τῇ ἀμελείᾳ τοῦ ἱερέως φάγουν αὐτοὺς οἱ σκύλοι (sic) ms., σιη’, τί δηλοῖ τὸ πρώσχομεν ‘sic) τὰ ἅγια τοῖς ἁγίοις, καὶ τὸ ὀρθῶς μεταλαβόντες ms., σιθ’, διὰ τί μελίζει (sic) ὁ ἱερεὺς τὸν θεῖον ἄρτον εἰς τέσσαρα μέρη ms., σκ’, περὶ τῆς θείας λειτουργίας Ἰακὼβ τοῦ ἀδελφοθέου ἕως πότε ἐλειτουργῆτω (sic), καὶ ποίας ἡμέρας τελεῖται ἡ λειτουργία τοῦ μεγάλου Βασιλείου καὶ πόσες φορὲς τὸν χρόνον ms. 8(ff. 108v-140) Chapitres σκα’, ὅτι οὐ χρὴ τὸν ἱερέα ἱερουργεῖν καθ’ ἑκάστην ms., σκβ’-σλ’ (E 219-227), σλα’-σμ’ (E 228-237), σμα’-σν’ (E 238-247), σνα’ (E 248), σνβ’ (L 217), σνγ’-σξ’ (E 250-257), σξα’-σο’ (E 258-262. 264-268), σοα’-σογ’ (E 269-271), σοδ’ (E 273-274), σοε’-σοη’ (E 275-278), σοθ’ (E 279-280), σπ’ (E 281). 9(ff. 141v-147) Chapitres σπα’-σπγ’ (E 282-284), σπδ’, περὶ γυναικὸς ὁποῦ νὰ μηδὲν λάβῃ προῖκα τί λαμβάνει ἀπὸ τὰ καλλὰ (sic) τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς, καὶ ὅτι κληρονομοῦσι τὰ παιδία αὐτῆς τὸν πατέρα αὐτῶν ὁμοῦ μετὰ ἄλλα παιδία, ἐὰν ἔχει (sic) ms., σπε’ (E 285), sans numéro (E 286), σπς’-σϞ’ (E 287-289. 292), σϞα’-σϞβ’ (E 290-291), σϞγ’, περὶ ὑποβόλου καὶ θεωρέτρου ms., σϞδ’ (E 293), σϞε’, περὶ ποῖοι λέγονται ἔνστατοι κληρονόμοι καὶ ποῖοι ὑποκατάστατοι ms., σϞς’-σϞθ’ (E 294-297), τ’, περὶ κληρονομίας παιδίων φυσικῶν ms. 10(ff. 147-156) Chapitres τα’-τι’ (E 299-302. 304-310), τια’-τιε’ (E 311-315), τις’, περὶ ὄρκου (sic) ὁποῦ κάμνου (sic) οἱ Ἑβραῖοι ms., τιζ’ (E 316), τιη’ (L 265), τιθ’, περὶ συμφωνίας γεωργῶν δι’ ἀλλαξία (sic) χωραφίων ms., τκ’ (E 317), τκα’, περὶ τοῦ λαβόντος ζῷον μὴ ἠξεύροντα ὁ δεσπότης αὐτοῦ (sic) ms., τκβ’-τκγ’ (E 318-319), τκδ’, περὶ δένδρων ἐὰν φυτευθοῦν εἰς τόπον ἀμοίραστον (Ἰουστινιανοῦ) ms., τκε’, περὶ τοῦ ποιοῦντος ἔξοδον εἰς ξένον πρᾶγμα ms., τκς’, περὶ ὑδάτων (τοῦ αὐτοῦ) ms., τκζ’-τκη’ (E 320-321).

  4 (ff. 156-207v) Ps.-JEAN LE JEÛNEUR, Nomocanon à l’usage des confesseurs, Νομοκάνονας τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Νηστευτοῦ, συναγμένος ἐκ πολλῶν διδασκάλων· τὸ ὁποῖον περιέχει τοὺς κανόνας τῶν ἁμαρτιῶν πῶς νὰ κανονίζει ὁ πνευματικὸς πατὴρ τοὺς ἡμαρτηκότας ms., chap. τκθ’-υοθ’ ms. (cf. Lingenthal, pp. 26-40 [= L], X. A. Sidéridès, « Περί τινος ἀντιγράφου τοῦ νομοκάνονος τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ », Ὁ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἑλληνικὸς φιλολογικὸς Σύλλογος, XXX, 1905-1907, pp. 196-204 [= S], A. Pavlov, Nomokanon pri bol’šom Trebnike, Moscou 1897 [= P] et Eustratiadès [= E]) : 1(ff. 156-159) Chapitres τκθ’, περὶ πνευματικοῦ πῶς δεῖ ὑπάρχειν αὐτὸν καὶ ἑρμηνεύειν ἀκωλύτως τοὺς εἰς αὐτὸν ἐρχομένους (Ἰωάννου τοῦ Νηστευτοῦ) ms. (L 277 ?), τλ’ (L 286), τλα’, περὶ τοῦ ἀναδεχομένου τὰς ἐξομολογήσεις, ὅτι οφείλει ὁρᾶν καὶ νεότητα καὶ γῆρας ms., τλβ’, ὅτι τῶν ἀρχιερέων ἐδόθη νὰ αὐξάνουν καὶ νὰ ἐλαττοῦν τὰ ἐπιτίμια τῶν ἐξομολογουμένων ms., τλγ’, περὶ τῶν μετανοούντων τοῦ μὴ ἀποστρέφειν αὐτοὺς, καὶ ὅτι δίδεται καὶ κοσμικοῖς ἱερεῦσι δέχεσθαι λογισμούς ms., τλδ’, ὅτι πρέπον εἶναι καὶ ἱερομόναχοι καὶ λαϊκοὶ νὰ μετανοοῦν (Συμεὼν ὁ Θεσσαλονίκης) ms., τλε’, περὶ τῶν κανονισμένων, ὅτι ἐὰν ἀσθενήσουν καὶ κινδυνεύσουν νὰ μεταλάβουν, καὶ ἐὰν ἀσικοθοῦν νὰ ἀπέχουν ms., τλς’, περὶ ἀσθενοῦντος, ὅτι ἐὰν καὶ ἔφαγεν καὶ εὑρίσκεται εἰς κίνδυνον θανάτου νὰ μεταλάβει (Νικηφόρου Κωνσταντινοπόλεως) ms., τλζ’-τμ’ (L 290. 284. 285. 288). 2(ff. 159-166) Chapitres τμα’, ὅτι οὐκ ἔχει τινὰς ἐξουσίαν νὰ κάμει καλόγερον χωρὶς θέλημα τοῦ ἀρχιερέως, καὶ πόσους χρόνους νὰ κουρεύεται ms., τμβ’-τμδ’ (L 279. 278. 517), <τμε’>, MÉTHODE Ier, patriarche de Constantinople, Ordonnance canonique pour recevoir dans l’Église ceux qui reviennent de l’apostasie, Διάταξις περὶ τῶν ἀρνησαμένων τὴν τοῦ Χριστοῦ πίστιν... ms. (cf. PG 100, 1300A1-1312A12 ; cf. V. Grumel, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, t. I, fasc. 2, pp. 55-56, rééd. par J. Darrouzès, Paris 1989, pp. 75-76, N. 430), τμς’ (L 518), τμζ’, περὶ μαλακίας ms. (P 59. 61. 63), τμη’, περὶ πορνίας (sic) ms., τμθ’, περὶ διγάμων καὶ τριγάμων ms. (simple renvoi à σνς’), τν’, περὶ μοιχείας ms. (simple renvoi à σοη’). 3(ff. 166-174) Chapitres τνα’ (L 529), τνβ’, περὶ αἱμομιξίας ms. (L 549. 552. 550. 554. 555. 553. 551), τνγ’-τνδ’ (simples renvois à σοθ’ et <σοζ’>), τνε’ (L 632), τνς’ (L 230 ?, cf. P 41-42), τνζ’ (L 564 ?), τνη’-τξ’ (E 342. L 513. 540), τξα’-τξβ’ (L 544), τξγ’-τξε’ (L 545. 546. 592), τξς’, περὶ μνησικακίας ms., τξζ’ (L 604), τξη’ (L 347), τξθ’ (L 623. 621), το’ (S 178), τοα’-τογ’ (S 179. P 127. S 101), τοδ’, περὶ γυναικὸς ἐὰν ἀποθάνῃ λεγχοῦσα (sic) ms., τοε’-τπ’ (L 637. 483. P 168. L 599. 534. S 281). 4(ff. 174-182) Chapitres τπα’ (L 289), τπβ’ (L 687), τπγ’-τπδ’ (L 322), τπε’ (S 243), τπς’, περὶ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης τεσσαρακοστῆς τοῦ μὴ προσφέρειν ἄρτους μόνον κατὰ σάββατον καὶ κυριακήν (συνόδου Λαοδικείας) ms., τπζ’, περὶ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης τεσσαρακοστῆς ἐν ποίαις ἡμέραις τελείαν γίνεσθαι λειτουργίαν ms., τπη’-τϞ’ (S 244. L 318. S 245), τϞα’ (S 246), τϞβ’ (S 247-248, p. 201), τϞγ’-τϞη’ (S 249. 250. 221. 252-254), τϞθ’, ὅτι οὐ χρὶ (sic) στέργειν τῶν ἀλόγως συγχωρούντων ἐπί τινι συγκαταβάσει ms., υ’ (S 256). 5(ff. 182-198) Chapitres υα’-υι’ (S 257. 225. 226. 292. 251. 255. 339-341. 343), υια’-υκ’ (S 342. 344-350. 352. 354), υκα’-υλ’ (S 355. 357-365), υλα’-υμ’ (S 366-368. 303. L 654. S 304-308), υμα’-υμε’ (S 309-313), υμς’, homélie consolatrice à adresser aux parents d’un défunt lors des funérailles, ὁμιλία ἣν λέγει ὁ ἀρχιερεὺς ἐν τοῖς λειψάνοις μετὰ τὸ κηδεῦσαι τὸν τεθνεῶτα πρὸς τοὺς ἐκεῖσε συγγενεῖς καὶ πρὸς ἅπαντα τὸν λαόν ms., inc. Ὁ θάνατος, ἀδελφοὶ, ἔσοντας νὰ ἔλθῃ εἰς τὸν κόσμον, des. νὰ τοὺς κάμῃ ὁ Θεὸς τὴν ἀμοιβὴν εἰς χαρὰν καὶ ἀγαλλίασιν, υμζ’ (S 314-315), υμη’-υν’ (S 316. 317. 319). 6(ff. 198-207v) Chapitres υνα’-υνδ’ (S 320-323), υνε’, περὶ τῆς μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου, πότε ἐγένετο ms., υνς’-υξ’ (S 267. 291. 293. 294. 265), υξα’ (S 289), υξα’ (S 264), υξγ’ (S 290), υξδ’, τί διαφέρει ἡ οὐσία τοῦ ἀγγέλου τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου ms., υξε’-υξς’ (S 262. 263), υξζ’, περὶ εὐγενείας ms., υξη’-υο’ (S 261. 258. 259), υοα’-υοθ’ (S 260. 330-335. 337. 338).

  5 (ff. 207v-230v) Additions diverses, sans grand rapport avec le contenu habituel d’un nomocanon, chap. υπ’-<υπη’> ms. : 1(ff. 207v-209v) Chapitre υπ’, Andronic II Paléologue, Ecthèse sur la hiérarchie des métropoles suffragantes de Constantinople, des. ρς’, ἡ Ἀχυάρους (PG 107, 385-393 ; H. Gelzer, « Ungedruckte und ungenügend veröffentlichte Texte der Notitiæ episcopatuum », dans Abhandlungen der philos.-philol. Klasse der k. bayerischen Akademie der Wissenschaften, t. XXI, Munich 1901, pp. 597-600, notitia VII, 1-113). 2(ff. 209v-212v) Chapitre υπα’, Bibliothèque, codex 59>, extrait donnant un résumé des Actes du synode du Chêne qui en 403 condamna Jean Chrysostome, inc. Ἐν ᾗ ὑπῆρχον κατάρχοντες, des. καὶ ἀνηνέχθη καὶ τοῖς βασιλεῦσιν (PG 103, 105C1-113A9 ; éd. R. Henry, Photius. Bibliothèque, t. I, Paris 1959, pp. 52-57). 3(ff. 212v-216) Chapitre <υπβ’>, Supplément à une vie métaphrastique de Jean Chrysostome (BHGa 875a), extraits donnant le texte de lettres d’Innocent, d’Honorius et d’Arcadius (cf. J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, t. III, Florence 1759) : a(ff. 213-213v, l. 3) INNOCENT Ier, Lettre 1 à l’empereur Arcadius (cf. PL 20, 630D-632D ; éd. Mansi, col. 1117C-1120D) ; b(ff. 213v, l. 5-214, l. 2) HONORIUS, Lettre à Arcadius (éd. Mansi, col. 1124C-E) ; c(ff. 214v, l. 6-215, l. 7) ARCADIUS, Lettre au pape Innocent Ier (cf. PL 20, 633B-634C ; éd. Mansi, col. 1125A-B12 γέγραπται). 4(ff. 216-218v) Chapitre υπγ’, , Acte synodal et patriarcal, en date du 27 novembre 1191, établissant les droits des évêques sur les églises construites dans des propriétés qui appartiennent à des établissements de stavropégie patriarcale (cf. V. Grumel, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, t. I, fasc. 3, pp. 181-182, rééd. par J. Darrouzès, Paris 1989, p. 592, N. 1179 ; éd. J. Sakkelion, « Συνοδικαὶ διαγνώσεις τῆς ιδ’ ἑκατονταετηρίδος », Δελτίον τῆς ἱστορικῆς καὶ ἐθνολογικῆς ἑταιρίας τῆς Ἑλλάδος, III, 1889-1891, pp. 419-422 ; A. Papadopoulos-Kérameus, « Συνοδικὴ πρᾶξις Γεωργίου Ξιφιλίνου », Byzantinische Zeitschrift 11, 1902, pp. 75-78). 5(ff. 218v-220) Chapitre υπδ’, , Acte synodal et patriarcal, en date du 8 janvier 1192, sur les droits des évêques (cf. Grumel, t. I, fasc. 3, pp. 182-183, rééd. par Darrouzès, p. 593, N. 1180 ; éd. Sakkelion, pp. 422-424 ; éd. A. Papadopoulos-Kérameus, Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς Σταχυολογίας, t. I, Saint-Pétersbourg 1891, pp. 461-464 ; J. Oudot, Patriarchatus Constantinopolitani acta selecta, t. I [Sacra Congregazione per la Chiesa Orientale. Codificazione canonica orientale. Fonti, II, 3], Vatican 1941, pp. 54-58). 6(ff. 220-225bisv) Chapitre υπδ’ , Nicéphore Ier de Constantinople, Chronographia brevis, suivie (f. 225v, l. 1) du début de sa continuation anonyme, allant du IXe siècle à la prise de Constantinople, Νικηφόρου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως χρονικὸν ἐν συνόψει ms. (cf. PG 100, 1001 sqq. ; éd. C. de Boor, Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica, Leipzig 1880, pp. 81, col. 1-101, col. 1 ἐσφάγη, et Appendix III d’après notre ms., pp. 226-229, l. 4 : ms. cité p. 80 sous le sigle S et décrit pp. XLIII-XLIV ; v. aussi M. E. Colonna, Gli Storici bizantini dal IV al XV secolo, I. Storici profani, Naples 1956, p. 88 ; Byzantinoturcica, t. I : ms. cité p. 456 sous le sigle S pour la chronique de Nicéphore et p. 236 sous le no 7 pour la continuation anonyme). 7(ff. 225bisv-226v) Chapitre υπε’, Suite de la continuation anonyme du chapitre précédent, Περὶ τῶν Ἀγαρινῶν (sic) ἐν ποίῳ ἔτη (sic) ἔλαβον τὴν βασιλεύουσαν τῶν πόλεων καὶ τὰ ἕτερα κάστροι (sic) ms. (éd. C. de Boor, Appendix III, pp. 229, l. 5-230 ; v. aussi P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, t. I, Vienne 1975, pp. 436-442 : ms. cité p. 433 sous le sigle P et sous le no 59). 8(f. 226v) Chapitre υπς’, Liste des quatorze premiers sultans ottomans, d’Othman Ier (1280-1326) à Ahmed Ier (1603-1617), περὶ τῶν αὐθεντῶν τῶν Ἰσμαηλιτῶν, πόσοι ἦσαν ἀπ’ ἀρχῆς ἕως τοῦ νῦν καὶ πῶς καλοῦνται ms. (cf. P. Schreiner, p. 442). 9(ff. 227-230v) Chapitre υπζ’, , Homilia I de patientia (Clavis Patrum Græcorum 4620 ; PG 60, 723-730), texte condensé composé de six extraits mis bout à bout, Ὁμιλίᾳ διάφορη (sic) εἰς παρηγορία (sic) τῶν θλιβομένων (sic) ἕνεκεν τῶν τελευτησάντων συγγενῶν ms., inc. Εἶδον ἐγὼ πολλοὺς τῶν χθὲς ὄντων (PG 60, 723, ll. 25-3 du bas, 724, ll. 29-23 du bas, 725, l. 21 du bas-726, l. 29 du bas, 727, l. 6 du bas-728, l. 18, 728, l. 39-729, l. 15, et 730, ll. 35-52). 10(f. 230v) Chapitre <υπη’>, Formule de prière à glisser dans la main de celui qui vient de mourir, Εὐχὴ ὅταν ἀπαίρει ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τῶν τῇδε, γράφει ταύτην ὁ πνευματικὸς αὐτοῦ πατὴρ εἰς χάρτην καὶ βάλλει αὐτὴν εἰς τὴν χεῖρα τοῦ τεθνηκότος, διὰ τὸν φόβον τῶν τελωνίων τοῦ ἀέρος καὶ τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου ms., inc. Ὁ Θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, συγχωρήσει σοι πνευματικόν μου τέκνον (éd. A. Dmitrievskij, Opisanie liturgičeskich rukopisej... II. Εὐχολόγια, Kiev 1901, p. 781, six dernières lignes).