Évreux. Bibliothèque-médiathèque, Ms. 9

Référentiel d'autorité Biblissima : https://data.biblissima.fr/entity/Q137997

Aspects codicologiques

  • Parch., XIIe s. (ex.), 162 ff. (f. 1 v°-2, 113 v° et 162 blancs), 178/180 X 119/125 mm., just. variable : 1) f. 1-42, 135 X 90 mm. (f. 5), 28 long. lignes, réglure à la mine de plomb ; 2) f. 43-92, 140 X 90 mm. (f. 45), 39 long. lignes, réglure à la pointe sèche ; 3) f. 93-113, 120 X 50 min., 11 long. lignes, réglure à la pointe sèche ; 4) f. 114-161, 137 X 88 mm. (f. 157), 26 long. lignes, réglure à la mine de plomb. Cahiers : 12, 2-68, 710, 8-128, 1310(-1), 148, 152, 16-218, 221, signés I-VI aux f. 43-92, une réclame subsistante au f. 145 v°. Initiales rouges, vertes ou bleu-vif parfois ornées de quelques filigranes ou palmettes, titres rubriqués. Aux f. 93-113, le texte écrit en grosses lettres sur des lignes espacées est accompagné d’un commentaire marginal et de gloses interlinéaires prévus à la réglure. Tables anciennes du contenu au f. 1 et 2 v° (XIVe s., ex.). Reliure ancienne (originale?) constituée d’ais de bois tendue de peau blanche avec trace de fermoirs ; coiffe en fil bleu et blanc.

    inc. : « uel temporalium... » (f. 4).

    expl. : «... missarum solemnia » (f. 160 v°).

    : « tum celebrantur... » (f. 161).

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Présentation du contenu

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • ~ f. 3-42 v° : Commentarius in Iohannem.

    titre : « Incipiunt glose super Iohannem ».

    inc. : « In principio erat Verbum. Verbum substantiale intelligitur quod in ipso homine... ».

    expl. incomplet? : «... non statim audiunt sed ahduc eis dicitur » (VI, 53 — cf. F. Stegmüller, Repertorium Biblicum Medii aevi, 6, Madrid, 1958, p. 456-457 n° 9958, et E. M. Buytaert, An earlier redaction of the Theologia Christiana of Abelard (Antonianum, 37, 1962, p. 483).

    f. 43-59 v° : ‹HVGO DE SANCTO VICTORE, Summa sententiarum› (extrait).

    inc. : « Nunc de preceptis restat dicere. In preceptis comprehenduntur naturalia et figuratiua... ».

    expl. : «... quam suscepit aqua per inuocationem Trinitatis » (IV, 3-VI — P. L., 176, col. 120-154).

    f. 59 v°-63 v° : De coniugio.

    titre : « De coniugio ».

    (préf.) inc. : « Cum omnia sacramenta propter peccatum... ».

    (texte) inc. : « Coniugium est secundum Ysidorum consensus masculi et femine... » (éd. de la préf. H. Weisweiler, Das Schrifttum der Schule Anselms von Laon und Wilhelms von Champeaux in deutschen Bibliotheken (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, 33), Münster, 1936, p. 33-34 ; éd. du texte, F. Bliemetzrieder, Théologie et théologiens de l' école épiscopale de Paris avant Pierre Lombard (Recherches de théologie ancienne et médiévale, 3, 1931, p. 274-287).

    f. 63 v° : ‹Sententiae›.

    inc. : « Fides coniugii pretera [sic] quandoque coniugium soluit... ».

    expl. : «... et adhereat priori uxori » (éd. partielle H. Weisweiler, op. cit., p. 38-39).

    — GVILLELMVS DE CAMPELLIS, Sententiae : XLIII, De coniugiis (extrait).

    « Frigiditas etiam his qui inter se conuenerunt... nuptias » (2 lignes — éd. H. Weisweiler, op. cit., p. 39 ; G. Lefèvre, Les variations de Guillaume de Champeaux et la question des universaux (Travaux et mémoires de l’Université de Lille, VI, 20), Lille, 1898, p. 73).

    f. 63 v°-64 : ‹BERNARDVS CLARAEVALLENSIS, Sententia « Tres sunt paradisi... »›.

    inc. : « Tres sunt Paradisi primus terrestris cuius incola fuit primus Adam... » (éd. H. M. Rochais, Enquête sur les sermons divers et les sentences de saint Bernard, Rome, 1962, p. 99).

    f. 64-69 v° : ‹HVGO DE SANCTO VICTORE, Opera› (extraits).

    f. 64-65 : ‹De arca Noe morali› (extrait).

    inc. : « Archa diluuii cordis nostri secretum est in quo latere debemus... ».

    expl. : «... et amplius ad archam redire noluit » (II-V — P. L., 176, col. 636 B-639 C).

    f. 65-69 v° : ‹Dialogus de sacramentis legis naturalis et scriptae› (extraits).

    inc. : « Quid fuit priusquam mundus fieret ? Ratio : solus Deus... » (P. L., 176, col. 17).

    expl. : «... sic in eis uita gratie inuisibilis demonstratur clarissime » (éd. cit., col. 39 A).

    f. 69 v°-80 v° : ‹ANSELMVS LAVDVNENSIS, Sententiae Anselmi› (extraits).

    inc. : « Principium et causa omnium Deus ante omnia eternaliter... » (chap. II — éd. F. Bliemetzrieder, Anselms von Laon systematische Sentenzen (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, 18, 2-3), Münster, 1919, p. 47).

    expl. : «... peruenire ualeamus cui est honor et gloria in secula seculorum. Amen » (chap. IV — éd. cit., p. 110).

    f. 80 v°-81 v° : Ps. ANSELMVS CANTVARIENSIS, De uoluntate Dei.

    expl. incomplet (les deux dernières phrases manquent) : «... non cogit aliquem damnari » (P. L., 158, col. 584).

    ~ f. 81 v°-82 : AVGVSTINVS, De bono uiduitatis (Clavis n° 301, extraits).

    titre : « Augustinus. De bono uiduitatis ».

    inc. : « Multi habent multa dona Dei... » (chap. XVI, § 20 — P. L., 40, col. 443).

    expl. : «... alterum propter alios miscordissime [sic] prouidebat » (chap. XXII, § 27 — éd. cit., col. 449).

    ~ f. 82-84 : ‹GAVFRIDVS BABIO, Sermo 28›.

    inc. : « Si quis diligit me sermones meos seruabit... Vnde psalmista : « Furor illis... » (P. L., 171, col. 471-476).

    ~ f. 84-86 : ‹Interpretatio moralis genealogiae Christi ›.

    inc. : « Liber generationis Iesu Christi filii Dauid filii etc. In Christo generatione... ».

    expl. : «... id est Maria nos ducat ne abysso uiciorum demergamur ».

    ~ f. 86 : ‹HVGO DE SANCTO VICTORE, Miscellanea › (extrait).

    inc. : « Cognitio uel scientia Dei alia dicitur... ».

    expl. : «... tercius ex his aliquid excipere » (I, 123-125 — P. L., 177, col. 547-548).

    ~ f. 86-88 v° : ‹Commentarius in genealogiam Christi ›.

    inc. : « Abraham genuit Ysaac. Matheus euangelista XLII patres quibus usque... » (même incipit dans les mss. Londres, Brit. Libr., Royal 7 D II (XIIe s.) f. 66 ; Paris, Bibl. nat., lat. 1739 (XIVe s.-XVe s.) f. 146 ; 14984 (XIIe s.-XIIIe s.) f. 15 v°)

    expl. : «... in terram interpretatur meror uel dolor ».

    ~ f. 88 v°-90 : ‹HVGO DE SANCTO VICTORE, Miscellanea› (extrait).

    inc. : « Deus sursum erat et homo deorsum... ».

    expl. : «... gressus suos et ueniat » (II, 63 — P. L., 177, col. 623-625).

    ~ f. 90 : ‹Sententiae›.

    inc. : « Difficile est in eum scribere qui potest proscribere... ».

    expl. : «... quid honor, quid gloria (ce qui suit est une add. contemp.) mundi,

    Omnia quid ualeant cum cecidere docent » (18 lignes).

    ~ f. 90 v° : ‹De horis officii›.

    inc. : « Octo horas sancti Patres ad laudandum Deum... ».

    expl. : «... sanctorum generalis retribucionis » (13 lignes).

    ~ — ‹ De gradibus ecclesiasticis ›.

    inc. : « Sequitur ut dicamus de VII ordinibus qui sunt VII gradus... » (même incipit dans le ms. Paris, Bibl. Mazarine 742 (XIIIe s.) f. 92).

    expl. inachevé : «... cum autem ordinantur acoliti ».

    ~ f. 90 v°-92 v° : ‹PETRVS COMESTOR, Sermo 43› (abrégé).

    inc. : « Qui mihi ministrat me sequatur. Hoc est uerbum Domini breuiatum ad ministros... » (cf. P. L., 198, col. 1824-1827).

    ~ f. 92 v° : ‹Differentia› « Inter allegoriam et historiam... ».

    inc. : « Inter allegoriam et hystoriam et anagogen et tropologiam... » (incipit légèrement différent dans le ms. Avranches, Bibl. mun. 135 (XIIe-XIIIe s.) f. 119 : « Inter allegoriam et moralitatem, tropologiam et anagogen... » (cf. supra).

    expl. : «... et de multis aliis huiusmodi ».

    ~ f. 93-113 : Canticum Canticorum (cum glossis interlinearibus et marginalibus).

    titre : « Hic incipiunt Cantica Canticorum ».

    inc. : « Osculetur me osculo oris sui ».

    (glose marg.) inc. : « A. Vox est synagoge prophetas alloquentis et orantis... » (même incipit dans les mss. Londres, Brit. Libr., Royal 4 B IV (XIIe s.) f. 89 v° et Paris, Bibl. nat., lat. 565 (XIIe-XIIIe s.) f. 38 v°).

    expl. : «... ceruorum super montes aromatum ».

    (glose marg.) expl. : « obsecrat Ecclesia Christum... ac predicacionis uocem te audire faciam ».

    ~ f. 114-137 v° : ‹Ps. STEPHANVS LANGTON›, Commentarius in Cantica Canticorum.

    titre : « Incipiunt glose super Cantica Canticorum ».

    (prol.) : « Materia sunt in hoc opere sponsus... ».

    (texte) inc. : « Osculetur me. Cum debeat fortari ad dilectionem exemplo... ».

    expl. mutilé : «... interpretatur cognicio circumcisionis // » (VII, 5 — cf. F. Stegmüller, Repertorium Biblicum Medii aevi, 5, Madrid, 1955, p. 271 n° 7810 qui ne connaît pas ce manuscrit).

    ~ f. 138-138 v° : ‹Ps. HIERONYMVS presbyter›, De quindecim signis ante iudicium.

    version différente de celle du Ps. BEDA (P. L., 94, col. 555) qui est en fait celle insérée par PETRVS DAMIANVS, Opuscula 59 : De nouissimis et Antichristo (P. L., 145, col. 840-842).

    titre : « Signa quȩ euenient XV diebus ante diem iudicii sumpta ex annalibus Hebreorum. Signum I diei ».

    inc. : « Maria omnia in altitudine quindecim cubitorum exaltabuntur... » (rééd. en parallèle avec la version de THOMAS AQVINAS, H. E. Sandison, Quindecim signa ante iudicium. A contribution to the history of the latin versions of the legend (Archiv für das Studium der neueren Sprache, 124, 1910, p. 74-75).

    ~ f. 138 v°-141 v° : ‹ADSO DERVENSIS›, De tempore Antichristi.

    titre : « De tempore Antichristi ».

    inc. : « De Antichristo scire uolentes... » (P. L., 40, col. 1131-1134; éd. d’après ce manuscrit, D. Verhelst, op. cit. infra, p. 132-137).

    ~ f. 141 v°-142 v° : Ps. HIERONYMVS presbyter, Epistula 23 de diuersis generibus musicorum (Clavis n° 633).

    titre : « Epistula Ieronimi ad Dardanum ».

    expl. incomplet (il manque quelques lignes) : «... ueteris legis in manu Iudeorum » (P. L., 30, col. 215 B).

    ~ f. 142 v°-144 : ‹AVGVSTINVS, Sermones 307-308› (Clavis n° 284).

    les deux tiers du premier sermon et le second sont réunis en un seul traité.

    titre : « De falsa iuratione ex euangelio Misit Herodes ».

    inc. : « Falsa iuratio non bene peccatum... » (chap. 2 — P. L., 38, col. 1406).

    f. 142 v° : «... iurato tollitur (fin du sermon 307) Propter hunc locum quem hodie... » (début du sermon 308 — éd. cit., col. 1408).

    ~ f. 144 : ‹Ps. AVGVSTINVS, Sermo 300› (Clavis n° 285, extrait).

    titre : « Quanta reuerentia audiri debeat uerbum Dei ».

    inc. : « Interrogo uos fratres : dicite michi... ».

    expl. : «... negligentia sua cadere permiserit » (§ 2 — éd. cit., 39, col. 2319).

    ~ f. 144-149 v° : ‹GENNADIVS MASSILIENSIS›, Liber siue definitio ecclesiasticorum dogmatum (Clavis n° 958, extraits).

    titre : « Liber Augustini de edificationibus fidei ecclesiasticorum dogmatum ».

    inc. : « Credimus unum Deum patrem et filium et Spiritum Sanctum... ».

    expl. : «... similitudinem in moribus inueniri » (I, VI-VIII, X-XVII, XIX-XXI, LII-LIV, LVI-LIX, LXIII-LXIV, LXVI-LXXXVIII - P. L., 58, col. 979-1000).

    ~ f. 149 v° : AVGVSTINVS, Sermo 351 (Clavis n° 284, extrait).

    titre : « Obseruatio a communione prohibendi ».

    inc. : « Plerique boni Christiani propterea... ».

    expl. : «... iudicio nominatum atque conuertum » (§ 1 — P. L., 39, col. 1546).

    ~ f. 149 v°-153 v° : ‹AVGVSTINVS, De ciuitate Dei› (Clavis n° 313, extraits parfois abrégés).

    titre : « De die iudicii ».

    inc. : « Vltimum tempus quando uenturus est Dominus... » (non identifié).

    f. 150 : « In illo iudicio uel circa illud iudicium... » (XX, chap. 30 — P. L., 41, col. 708; éd. B. Dombart et A. Kalb, Sancti Aureli Augustini De ciuitate Dei (Corpus Christianorum, Series Latina, 48), Turnhout, 1955, p. 757, ligne 165).

    expl. : «... peruenire ad regnum cuius nullus est finis » (XXII, chap. 30 — P. L., 41, col. 804 ; éd. B. Dombart et A. Kalb, op. cit., p. 866, lignes 147-148).

    ~ f. 153 v°-156 : Biblia : Vetus Testamentum (extraits).

    titre en marge : « Salomon ».

    inc. : « Habe fidutiam in Domino ex toto corde... » (Prov. III, 5).

    expl. : «... manum tuam nec prior poscas bibere » (Ecclesi. XXXI, 21).

    f. 156 : HIERONYMVS presbyter, Vita Senecae (Clavis n° 616).

    titre : « Ieronimus de Seneca » (éd. C. W. Barlow, op. cit. infra, p. 122).

    f. 156-159 v° : Ps. SENECA, Epistulae ad Paulum (Clavis n° 191).

    titre : « Seneca Paulo salutem » (éd. C. W. Barlow, op. cit. infra, p. 123-138).

    ~ f. 159 v° : Hymnus de beata Maria Virgine (cf. U. Chevalier, Repertorium Hymnologicum, n° 21843 et H. Walther, Initia carminum, n° 20524).

    ~ — : Carmina et Prouerbia.

    1) titre en marge de la main du copiste : « Hildebertus Cenomanensis ».

    inc. col. 1 : « Ludens suadet peccare Theophylus audet... » (3 v.).

    2) titre en marge : « Marbodus ».

    inc. : « Esse Deum ratione care [sic] cui contulit esse » (2 v. — éd. J. Werner, Beiträge zur Kunde der lateinischen Literatur des Mittelalters..., Aarau, 1905, p. 110 n° 269 ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5541).

    3) SERLO BAIOCENCIS, Defensio pro filiis presbyterorum (extrait).

    titre en marge : « Serlo ».

    inc. : « Rex immortalis quam longo tempore talis... ».

    expl. : «... uel non est sacri mundatio plena lauacri » (v. 1-2, 8-9 — éd. E. Dümmler et H. Boehmer, Defensio pro filiis presbyterorum (M. G. H., Libelli de lite imper. et pont., 3), Hanovre, 1897, p. 579; Th. Wright, The Anglo-latin satirical poets, 2, 1872, p. 208; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 16733).

    4) inc. : « Atra notat uestris quales intrinsecus estis... » (3 v.).

    5) HILDEBERTVS CENOMANNENSIS, ‹Vita s. Mariae Aegyptiacae› (extrait).

    titre en marge : « Ildebertus Cenomanensis ».

    inc. : « Disce nichil tutum nisi primo carne solutum

    Semper erit presto quod et instet et obstet » (IX — P. L., 171, col. 1333 D ; cf. H. Walther, Initia carminum, n° 5864).

    6) inc. : « quicquid licet minus desideratur

    E contrario quicquid non licet fomitem accipit » (cf. H. Walther, Proverbia, n° 25296 a, pour la première ligne seulement).

    7) inc. : « Vulnus iteratum tardius sanatur

    Iteratio peccati graue malum ».

    8) « Moysi aduersatur Egyptius tyrannus, homini mundus, Deo diabolus ».

    col. 2 : « Facilis est ad risum infantia.

    Gestus corporis signum est mentis.

    Miserere m‹ei› d‹eus› s‹ecundum› m‹agnam› m‹isericordiam› tuam (Ps. 4, 3).

    Video diuersas in psalmo personas... et confessionis fontes habentes » (8 lignes).

    ~ f. 160-160 v° : ‹Textus›.

    1) De minutione sanguinis.

    inc. : « Quicumque minuerit sanguinem... » (éd. d’après ce manuscrit, Cat. gén., infra, p. 407).

    2) De conceptione humana.

    inc. : « Dicitur conceptio humana sic procedere... » (éd. d’après ce manuscrit, Cat. gén., infra, p. 407).

    3) « Pasce oues meas. Pasce mente, pasce ore, pasce opere. Pasce animi oratione... sobrie et pie uiuamus » (7 lignes).

    f. 160 v° : 4) « Si Deus propter hominem tanta pertulit... affectus nostros quasi excitando suscitaret » (11 lignes).

    ~ f. 160 v°-161 : ‹HVGO PONTINIACENSIS, Sermo 63›.

    inc. : « Verbum caro factum est et habitauit in nobis. Vt semel loquitur Deus et secundo... ».

    expl. incomplet (la fin manque) : «... ad secundum secunda ad tercium tercia » (cf. C. H. Talbot, The Sermons of Hugh of Pontigny (Cîteaux in de Nederlanden, 7, 1956, p. 33 n° 63 ; J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters, 2, Münster, 1970, p. 740 n° 63 (T 6).

    ~ f. 161 : Textus.

    inc. : « Tales Milesius unus ex VII sapientibus Romam ueniens... » (éd. d’après ce manuscrit Cat. gén. infra, p. 407).

    ~ f. 161-161 v° : Ps. AMBROSIVS MEDIOLANENSIS, De dignitate sacerdotali› (Clavis n° 171 a, extrait).

    titre : « Ambrosius ».

    inc. : « Digne noscamus quid sumus professione... ».

    expl. : «... c‹or› a‹utem› e‹orum› l‹onge› est a me » (III — P. L., 17, col. 570 B-C).

    ~ f. 161 v° : Textus.

    1) « Mortuus est ut tibi immortalitatem donaret... quȩ erant nostra et dedit nobis quȩ erant sua » (10 lignes).

    2) De cruce.

    « Crux est spes Christianorum, crux resurrectio... ecclesie fundamentum » (7 lignes).

    3) « Christum cum audieris Deum et hominem intellige »,

    ~ f. 162 v° : ‹Ps. HIERONYMVS presbyter, De quindecim signis ante iudicium›.

    autre copie (rejetée?) incomplète, cf. supra, f. 138-138 v°.

Texte du manuscrit

Source des données : Manuscripta medica

Anonyme : De minutionibus [latin].

  • Œuvre associée : De minutionibus
  • Auteur du texte : Anonyme
  • Incipit : Quicumque minuerit sanguinem decima septima die mensis martii, de dextro brachio, nunquam lumen oculorum amittet. Minutio facta in fine maii, quinta vel quarta feria, de quovis brachio, contra quartanas vel tercianas febres valet ; probatum est. Sunt autem tres dies in quibus nullo modo pro qualibet necessitate hominis aut pecoris sanguinem minui licet, id est, exeunte aprili illa dies lune, intrante augusto illa dies lune, exeunte decembri illa dies lune. Qui istis tribus diebus hominis aut pecoris venam inciderit statim, vel quarto die, morietur, aut ad septimum non perveniet ; et si potionem acceperit, ante quindecim dies morietur ; et si quis natus fuerit mala morte morietur ; et si de aucina carne comederit in ipsis tribus diebus, ante quadraginta dies morietur. Dicitur conceptio humana sic procedere, ut primis diebus lactis habeat similitudinem, sequentibus novem diebus convertitur in sanguinem ; deinde duodecim diebus solidetur, reliquis decem et octo diebus formetur, usque ad perfecta liniamenta membrorum, etiam reliquo tempore usque ad partum magnitudine augeatur. Quadraginta ergo quinque dies addito uno quod significat summam quia sex et novem et duodecim et decem et octo in unum coactis fiunt quadraginta sex.
  • Explicit : ... suscitaret excitando.

Ancien possesseur

Anciennement dans

Origine

  • Origine : française, écritures de plusieurs mains contemporaines utilisant des signes d’origine insulaire.

    (Source : Persée - DER-IRHT, XLI)

Historique de la conservation

Source des données : Persée - DER-IRHT, XLI

  • Possesseur : abbaye Notre-Dame de Lyre, d’après les ex-libris au f. 1 : « De abbatia Lyrae » (XVIIIe s.) et f. 3 : « Ex monasterio B. Mariae de Lyra ordinis Sti Benedicti » (XVIIIe s.).

Notes

Source des données : Biblissima

Source des données : Manuscripta medica

  • Dimensions : 180 × 125 mm Reliure : Couverture peau, avec ais de bois
  • Abbaye de Notre-Dame de Lyre (ex libris aux f. 1r .et 3r)

Bibliographie

    • Cat. gén., 2, Paris, 1888, p. 406-407
    • C. W. Barlow, Epistolae Senecae ad Paulum et Pauli ad Senecam quae uocantur (Papers and Monographs of the American Academy in Rome, 10), Horn, 1938, p. 69
    • G. Nortier, Les bibliothèques médiévales des abbayes bénédictines de Normandie, Caen, 1966, p. [139]
    • D. Verhelst, Adso Dervensis De ortu et tempore Antichristi, Necnon et tractatus qui ab eo dependunt (Corpus Christianorum, Continuatio mediaevalis, 45), Turnhout, 1976, p. 130, 131 (brève description)
    • B. Munk Olsen, L’étude des auteurs classiques, 2, 1985, p. 401-402 n° [C. 59].

Vie du livre

Sources des données